1. სასულიერო ცხოვრების პირველი ნაბიჯები
XX საუკუნეში საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ავტოკეფალური ეკლესიის საჭეთმპყრობელთა შორის უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე ცინცაძე ერთ-ერთი რჩეულთაგანია. მისი მამადმთავრობა დაემთხვა საქართველოს ისტორიის ყველაზე ტრაგიკულ ხანას, როცა ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლებისათვის ქრისტიანული სარწმუნოება, ეკლესია სრულიად მიუღებელი იყო ამ დროს სასულიერო პირობა გმირობის ტოლფასი გამხდარიყო. უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე იყო სახე საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიისა, მას პატივს სცემდნენ როგორც მოწმუნე მრევლი, ასევე ათეისტებიც. ვინც ერთხელ მაინც შეხვედრია მას სამუდამოდ დაამახსოვრდათ ბიბლიური მწყემსმთავრის ჭკვიანი თვალები, რომელიც ნათელს ჰფენდა გარშემომყოფთ. გასული საუკუნის 50-იან წლებში ჭაბუკი ირაკლი შიოლაშვილი ვლადიკავკაზიდან მცხეთაში, სვეტიცხოვლობაზე ჩამოიყვანა თავისმა ნათლიამ ზოილე დვალიშვილმა და ლოცვა-კურთხევის ასაღებად მიიყვანა უწმიდეს კალისტრატესთან, მაშინ არცერთმა არ ვიცოდით, რომ ეს იყო ორი პატრიარქის შეხვედრაო – დასძენს უწმიდესი და უნეტარესი ილია II.
კალისტრატე (ბიჭიკო) მიხეილის ძე ცინცაძე დაიბადა 1866 წლის 12 აპრილს ქუთაისის მაზრის სოფელ ტობანიერში (ახლანდელი ვანის რაიონი). ცინცაძეთა გვარი წარმოშობით გურიიდანაა. მისი მშობლები იყვნენ: მღვდელი მიხეილი და დედა ეკატერინე გოგორიშვილი. მიხეილ ცინცაძეს განათლება მიღებული ჰქონდა ჯრუჭის მონასტერში მიტროპოლიტ დავით წერეთლის კარზე, იყო საეკლესიო წიგნების საუცხოო მცოდნე, მის ოჯახში ყოველთვის იყვნენ დიაკვანი შეგირდები. მამა მიხეილი გარდაიცვალა 1882 წლის 8 თებერვალს 47 წლის ასაკში. შვილების აღზრდის მთელი სიმძიმე იტვირთა დედამ, ეკატერინემ, რომელიც გამოირჩეოდა როგორც შრომისმოყვარე, მკაცრი, მაგრამ სამართლიანი ხასიათით.
წერა-კითხვა მას დამ, მატრონამ შეასწავლა, ხოლო “ჟამნის” შესწავლაში მამის შეგირდი დიაკვნები დაეხმარნენ.
XIX საუკუნის 60-90-იან წლებში რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებისაგან ავტოკეფალიაგაუქმებულ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის სახე არა იმპერიული სულისკვეთების რუსი ეგზარქოსები, არამედ ერთეული ქართველი სასულიერო პირები იყვნენ, რომელთა შორის იმერეთის ეპისკოპოსი გაბრიელი (ქიქოძე) სიცოცხლეშივე ლეგენდად ქცეულიყო. ეპისკოპოსი გაბრიელი ერთნაირად ძვირფასი იყო, როგორც ახალგაზრდებისათვის, ისე ხანშიშესულთათვისაც, იგი ბევრს მოგზაურობდა თავის ეპარქიაში, ქრისტიანულ მოძღვრებას, სამშობლოს სიყვარულს ასწავლიდა თავის მრევლს. როგორც უწმიდესი კალისტრატე გადმოგვცემს: “იმ ხანებში ჩვენს სოფელში გარდაიცვალა სოლომონ შარაძენიძის დედა. ანდერძის ასაგებად მოიწვიეს გაბრიელ ეპისკოპოსი, წირვის დროს საკურთხეველში ვტრიალებდი, “განიცადეს, რომ გალობდნენ მიმიხმო, ლოცვები გამომკითხა, ჯვარი მაჩუქა და მამას უბრძანა თავის დროზე შეიყვანე სასწავლებელშიო”.[1] ეპისკოპოს გაბრიელთან შეხვედრამ განსაზღვრა ჭაბუკი კალისტრატეს მომავალი.
1875 წელს ოჯახმა იგი ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში შეიყვანა. იმ დროს სასულიერო და საერო სასწავლებლებში ცდილობდნენ მოსწავლეებში ჩაეკლათ ეროვნული სულისკვეთება. ამ მხრივ გამოირჩეოდა ლათინურის მასწავლებელი თ. ბოგოლიუბოვი, მაგრამ ქართველი მასწავლებლები: ნიკო ხუციშვილი, რაჟდენ გიგაური, დავით ჩიმაკაძე, კოწია მაჭავარიანი, პოლიევქტოს კვიცარიძე, ნიკო მაღრაძე მაინც ახერხებდნენ მოსწავლეთა პატრიოტული სულისკვეთებით აღზრდას. თვით გაბრიელ ეპისკოპოსიც მძიმე მდგომარეობაში იყო. ეგზარქოსებს აღიზიანებდათ მისი ავტორიტეტი და ცდილობდნენ ეპარქიის სამღვდელოების მასთან დაპირისპირებას. მაგალითად, თუ ეპისკოპოსი გაბრიელი რომელიმე სასულიერო პირს დამსახურებულად დასჯიდა, ეგზარქოსი თავისთან იხმობდა დასჯილს და მიტრით ან ოქროს ჯვრით აჯილდოვებდა. ეს იყო საეკლესიო კანონიკის ფეხქვეშ გათელვის მაგალითი, მაგრამ ეგზარქოსებს რაც მოეპრიანებოდათ, იმას აკეთებდნენ.
ეგზარქოსებისადმი დაუმორჩილებელ ეროვნული სულისკვეთების ქართველი მღვდელმთავრის მიმართ რუსეთის საიმპერატორო ხელისუფლება ფარულ პოლიციურ ზედამხედველობას ახორციელებდა, ზოგჯერ ისეთ ცილისწამებასაც ავრცელებდა, რომელიც მიმართული იყო გაბრიელ ეპისკოპოსის სახელისა და ავტორიტეტის წინააღმდეგ. “1875 წელს გაბრიელ ეპისკოპოსს ბრალად დასდეს ქუთაისისა და გელათის ეკლესიების სიძველეთა მოპარვა. ვიდრე სიმართლე გაირკვეოდა მაშინდელ პრესაშიც, სასულიერო წრეებშიც და ხალხშიც ათასგვარი მითქმა-მოთქმა თუ ჭორი გავრცელდა. დაინიშნა გამოძიება, შეიქმნა კომისიები… საბოლოოდ გაირკვა ბრალდების სრული სიყალბე”.[2]
გაბრიელ ეპისკოპოსი ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში დამამთავრებელ კურსზე ესწრებოდა გამოცდებს. იგი გულისყურით უსმენდა მოსწავლეებს და გამორჩეულებს რეკომენდაციით აგზავნიდა სწავლის გასაგრძელებლად თბილისის სასულიერო სემინარიაში. 1882 წელს კალისტრატე ცინცაძე თბილისის სასულიერო სემინარიის რექტორს არქიმანდრიტ მიხეილ კრილოვს გაბრიელ ეპისკოპოსის რეკომენდაციით წარუდგა, მაგრამ რექტორს ყოყმანი დაეტყო, როგორც ჩანს არ უნდოდა კალისტრატეს მიღება, მაგრამ გაბრიელ ეპისკოპოსის განაწყენებასაც მოერიდა და ბოლოს მაინც დადებითად გადაწყვიტა საკითხი.
XIX საუკუნის 80-იანი წლების თბილისში მოღვაწეობდნენ ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის ლიდერები: ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, იაკობ გოგებაშვილი, ნიკო ნიკოლაძე, სერგეი მესხი, კირილე ლორთქიფანიძე. გამოდიოდა გაზეთები: “დროება”, “ივერია”. ამავე დროს გაძლიერდა რუსეთის რეაქციული წრეების ზეწოლა ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობაზე. საქართველოს ეგზარქოსი პავლე, მთავარმართებელი დონდუკოვ-კორსაკოვი და კავკასიის განათლების ოლქის მზრუნველი იანოვსკი ყველაფერს აკეთებდნენ, რათა ქართველობას დაევიწყებინა თავისი წარსული – აწმყო და არ ეფიქრა მომავალზე. მართალია სემინარიის მასწავლებლები ცდილობდნენ ეროვნულ და რევოლუციურ იდეებს არ შემოეღწია სასწავლებელში, მაგრამ ამას ვერ ახერხებდნენ. სემინარიაში ერთად ცხოვრობდნენ: ალექსი (ანტონ) გიორგაძე, გიგო შენგელია, იოსებ ლალიაშვილი, კალისტრატე ცინცაძე, იეროთეოზ აივაზაშვილი. პირველ წლებში კალისტრატეს უჭირდა ბერძნული და რუსული ენების შესწავლა, მაგრამ ბეჯითმა შრომამ თავისი გაიტანა და იგი ერთ-ერთი გამორჩეული იყო სემინარიაში. მეგობრობდა დამამთავრებელი კურსის სემინარიელებთან: ბესარიონ ხელაიასთან, სილიბისტრო ჯიბლაძესთან, ისიდორე რამიშვილთან, ბართლომე მოსეშვილთან, ივანე გიორგაძესთან, ალექსანდრე და კონსტანტინე ჟორდანიებთან, პეტრე ჭარაიასთან. კალისტრატე ცინცაძე ხშირად დადიოდა მთაწმინდაზე ზაქარია ჭიჭინაძის სახლში, სადაც ეცნობოდა მრავალრიცხოვან საისტორიო დოკუმენტების ხელნაწერებს, თავისუფალ ლიტერატურას. სემინარიაში გამეფებული მკაცრი რეჟიმის მიუხედავად იყვნენ ისეთი მასწავლებლებიც, რომელთაც წარუშლელი კვალი დატოვეს ახალგაზრდებზე. უწმიდესი კალისტრატე სიყვარულით იხსენებდა: თ. ჟორდანიას, ალ. ალბოროვს, პ. პოტოცკის. საქართველოს ეგზარქოსი პავლე განსაკუთრებით ავიწროებდა თედო ჟორდანიას, რომელსაც შეუმცირეს ქართულის საათები, ბოლოს კი მოსთხოვეს ქართულის რუსულად სწავლება?! უწმიდესი კალისტრატე დადებითად ახასიათებდა სემინარიის მეორე ქართველ მასწავლებელს იოსებ მექანარიშვილს, რომელიც სემინარიელებთან ერთად აწყობდა სალიტერატურო საღამოებს, თეატრალურ წარმოდგენებს. ასეთ ადამიანს ექზარქოსი “არამზადას და მხეცს უწოდებდა”.[3] თბილისის სასულიერო სემინარიაში 1886 წლის 24 მაისს იოსებ ლალიაშვილის მიერ რექტორ ჩუდეცკის მკვლელობა იყო რუსეთის რეაქციული პოლიტიკის წინააღმდეგ ბრძოლის დასაწყისი. კალისტრატე ცინცაძის მოგონებებში დაწვრილებითაა აღწერილი თუ როგორ მოხდა ეს და რა რეაქცია ჰქონდა მომხდართან დაკავშირებით საქართველოს ეგზარქოს პავლეს. 1886 წლის 28 მაისს რუსეთის სინოდის ობერპროკურორ კ. პობედონოსცევის სახელზე გაგზავნილ წერილში ეგზარქოსი წერდა: “დამნაშავე, როგორც ჩანს სოციალიზმისა და ქართველოფილობის ადგილობრივმა მოთავეებმა მოისყიდეს… მოგვიწევს ყველა ქართველის გაძევება, თუ არ გვინდა სემინარიის სრული დემორალიზაცია”.[4]ეგზარქოსმა პავლემ განსვენებული ჩუდეცკი რუსეთის სახელმწიფოებრივი და რელიგიური ინტერესებისათვის წამებულად წარმოაჩინა. თბილისის წმ. ალექსანდრე ნეველის სახ. ეკლესიაში მან შემდეგი სიტყვა წარმოსთქვა: “ბოროტმოქმედის მსხვერპლი კი არ იმსახურებს გლოვას, არამედ ის გარემო, რომელმაც წარმოშვა ბოროტმოქმედი. დიახ, გლოვობენ მამები და დედები ჩვენი მხარისა, რომ ჩვენს წრეში არსებობენ ბავშვები ცხოველური მიდრეკილებების ამარა. მათ მიმართ არ იმოქმედა ოჯახის ლმობიერებამ, ვერ მოახდინა გავლენა სკოლის კეთილმა და თბილმა დამოკიდებულებამ. ისინი შეპყრობილნი არიან გარეშე, ცრუ და მავნე ზემოქმედებით; გლოვობენ იმის გამო, რომ უზნეო ადამიანებს შეუძლიათ გახდნენ ეკლესიის მსახურნიც კი. წყეულიმც იყოს ის ხალხი და ქვეყანა, რომელიც ასეთ ბოროტმოქმედთ შობს.”
სინოდის ობერ-პროკურორ კ. პობედონოსცევის სახელზე გაგზავნილ წერილში ეგზარქოსი პავლე წერდა: “ბოროტმოქმედი 19 წლისაა და როგორც ჩანს, მოსყიდულია ადგილობრივი სოციალ-დემოკრატებისა და გრუზინოფილებისაგან. მათ კარგად ესმოდათ, რომ ძალზე ჭკვიანი და ენერგიული რექტორი, რომელმაც დაიწყო ბოროტების ძირ-ფესვიანად აღმოფხვრა, მათი საშიში მტერი იყო. ამიტომაც გადაწყვიტეს მისი თავიდან მოშორება… მკვლელობის დღეს ის ორი საათის განმავლობაში დაეხეტებოდა ჩემს ეზოში, ეკლესიაშიც კი შემოვიდა, მაგრამ არა სალოცავად, რადგან “რომელი ქერუბიმთას” დროს სკამზე იჯდა და დიაკონმა წამოაგდო. ვფიქრობ, ის სწავლობდა ჩემი ცხოვრების წესს. ცდილობდა, შემოსულიყო ჩემთან იმ ღია კარიდან, რომლიდანაც მე ვუსმენ ხოლმე წირვას, და მოულოდნელად დამსხმოდა თავს. ყველაფერი ეს, რასაკვირველია, ჩემი მოსაზრებებია და არა ჭეშმარიტება. მაგრამ ერთი აშკარაა, რომ ჩემი სიკვდილი ბოროტის ხელით აქ ბევრს გაახარებდა დაწყებული იმ არამზადა “დიდებულებიდან”, რომლებმაც თქვენ მოგართვეს ცნობილი მოხსენებითი ბარათი. ვფიქრობ, ღმერთმა მიხსნა სიკვდილისაგან, თავისი უხილავი შემწეობითა და შეწყნარებით.” (“საღვთისმეტყველო კრებული” 1987. N3. გვ. 31-32).
ქართველი საზოგადოება აღაშფოთა ეგზარქოს პავლეს ამ სიტყვებმა. ქუთაისის თავად-აზნაურობის მარშალმა დიმიტრი ყიფიანმა საჯარო წერილში დაუფარავად მოითხოვა შემჩვენებლის შეჩვენებული ქვეყნიდან გაძევება. მართალია დიმიტრი ყიფიანი რუსეთის იმპერატორისადმი “ურჩობის” მოტივით საქართველოდან სტავროპოლში გადაასახლეს და 1887 წელს ვერაგულად გამოასალმეს სიცოცხლეს, მაგრამ ამ ფაქტმა ვერ დააშინა ქართველი საზოგადოება, პირიქით, დიმიტრი ყიფიანის დაკრძალვა მთაწმინდაზე იქცა ეროვნულ ძალთა გაერთიანების მძლავრ დემონსტრაციად. 1888 წელს კალისტრატე ცინცაძემ დაამთავრა თბილისის სასულიერო სემინარია და რექტორის პაისი ვინოგრადოვის რეკომენდაციით სწავლის გასაგრძელებლად გაეშურა კიევის სასულიერო აკადემიაში.
კიევის სასულიერო აკადემია ქართველი სტუდენტებისათვის ყველაზე სასურველი სასწავლებელი იყო რუსეთის იმპერიაში. აქ მოღვაწეობდნენ ქრისტიანული თეოლოგიის აღიარებული ავტორიტეტები. კიევის აკადემია დაამთავრეს: ისტორიკოსმა დიმიტრი ფურცელაძემ, იაკობ გოგებაშვილმა, დეკანოზმა გიორგი ხელიძემ, მწერალმა ნიკო ლომოურმა, სრულიად საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქებმა: კირიონ II, ლეონიდმა, მიტროპოლიტმა ნაზარ ლეჟავამ, მიტროპოლიტმა გიორგი ალადაშვილმა, ეპისკოპოსმა დიმიტრი აბაშიძემ, ეპისკოპოსმა პიროს ოქროპირიძემ, აკადემიკოსმა კორნელი კეკელიძემ, სასულიერო პირებმა: ნიკოლოზ მახათაძემ, გაბრიელ ცაგარელმა, ამბროსი კავკასიძემ, მარკოზ ტყემალაძემ, ილია ფერაძემ, მელიტონ კელენჯერიძემ, ანტონ ფირცხალავამ, ნიკიტა თალაკვაძემ.
კალისტრატე ცინცაძე კიევის სასულიერო აკადემიაში მიიღეს სახელმწიფო ხარჯზე. როგორც იგი გადმოგვცემს 1888 წლის სექტემბერში რუსეთის სამოქალაქო ისტორიის პროფესორმა ზავიტნევიჩმა წაიკითხა ლექცია რუსეთის დიდ მთავარ ვლადიმირზე. ლექციის დროს პროფესორი შეეხო X საუკუნის ბიზანტიის იმპერიის ისტორიის საკითხებს, მაგრამ საერთოდ არ ახსენა ქართველები. ახალგაზრდა სტუდენტმა მორიდებით, მაგრამ მაინც უსაყვედურა პროფესორს. ამ უკანასკნელს მოეწონა სტუდენტის ლოგიკური მსჯელობა, განსწავლულობა და დაავალა მოემზადებინა სადიპლომო თემა – “დავით აღმაშენებელი, როგორც საეკლესიო და პოლიტიკური მოღვაწე” აკადემიის ხელმძღვანელობამ ასეთი სათაურის თემა არ დაამტკიცა. სამაგიეროდ უარი არ უთქვამთ თემაზე “ივერიის ეკლესია სასანიდების პერიოდში”. ნაშრომში კალისტრატე ცინცაძე “პირველწყაროთა მეცნიერული ანალიზის საფუძველზე ცხადყოფდა საქართველოს ეკლესიის მოციქულებრიობას… აქვე აშუქებდა ივერიის საკათალიკოსოს ისტორიის რიგ გაურკვეველ საკითხებს სასანიანთა ბატონობის პერიოდში, საეკლესიო სამართალს, ადგილობრივ საეკლესიო კრებებს, მთავარეპისკოპოსთა სიას, ეკლესიის იერარქიულ აღნაგობას”[5] ნაშრომის რეცენზენტები იყვნენ პროფ. ი. მალიშევსკი, ა. ოლესნიცკი, რომელთაც მაღალი შეფასება მისცეს მას. ამის შესახებ ქართველ საზოგადოებას აუწყებდა 1892 წელს სასულიერო ჟურნალი “მწყემსი”.
1890 წელს კალისტრატე ცინცაძემ კიევში დედის წერილი მიიღო, რომელიც ოჯახის მძიმე მატერიალური მდგომარეობის გამო სთხოვდა შვილს სამშობლოში დაბრუნებას. წერილმა ძლიერ დააღონა არა მარტო კალისტრატე, არამედ მისი ამხანაგებიც. თანაკურსელმა ილია ფერაძემ საგანგებო წერილით მიმართა იმერეთის ეპისკოპოს გაბრიელს, რომელიც ჩვეული გულისხმიერებით მოეკიდა მას “აკადემიის თავის დანებების განსაცდებისაგან გამომიყვანა ყოვლადსამღვდელო გაბრიელის მამობრივმა ზრუნვამ”.[6] წერდა მოგვიანებით იგი.
1890 წელს ზაფხულის არდადეგებზე კალისტრატე ცინცაძე ჩამოვიდა საქართველოში, ქუთაისში მადლობის სათქმელად ეახლა ეპისკოპოს გაბრიელს, რომელმაც დაწვრილებით გამოჰკითხა კიევის სასულიერო აკადემიის ამბები. ყოვლადსამღვდელო გაბრიელს განსაკუთრებით აღელვებდა საქართველოს ეკლესიის მომავალი. “მე და ალექსანდრე ოქროპირიძე უკვე დავბერდით, დღეს თუ ხვალ სიკვდილიც თავის მოვალეობას შეასრულებს, განათლებული ბერები გარდა ლეონიდისა, ჩვენ არ გვყავს… თუ სამშობლო გიყვარს ხშირად იფიქრე ბერობაზეო”[7] – დაამთავრა თავისი დარიგება მეუფე გაბრიელმა.
1892 წელს სასულიერო აკადემიის დამთავრებისთანავე ღვთიმეტყველების კანდიდატი კალისტრატე ცინცაძე დაბრუნდა საქართველოში, გაანაწილეს ხონის სასწავლებელში საღვთო სჯულის მასწავლებლად, მაგრამ იქ ადგილი არ აღმოჩნდა. გაბრიელ ეპისკოპოსს სურდა ქუთაისში ქალთა საეპარქიო სასწავლებელში დაეტოვებინა, მაგრამ აქაც წინააღმდეგობები შეხვდა. ამიტომ იგი გამოეშურა თბილისში და 1893 წელს დაინიშნა დიდუბის ეკლესიაში. 11 აპრილს ეკურთხა დიაკვნად, ხოლო 18 აპრილს მღვდლად ეგზარქოს ვლადიმერის მიერ. დიდუბის ეკლესია იმითაც იყო მნიშვნელოვანი, რომ მის გვერდით მდებარეობდა ქართველ საზოგადო მოღვაწეთა პანთეონი იყო. 1893 წელს ქართველმა საზოგადოებამ განჯიდან გადმოასვენა ნიკოლოზ ბარათაშვილის ნეშტი. კალისტრატე ცინცაძე ქართველმა საზოგადოებამ დიდუბეში, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ცხედართან წარმოთქმული ბრწყინვალე სიტყვით გაიცნო. “ნიკოლოზ ბარათაშვილი ბუნებაში და ბუნების შემწეობით ეძებს და ჰპოულობს მას, ვისაც ძალუძს შვების მოცემა… ამ სახედ, წმიდის მოციქულის სიტყვის თანახმად მან ბუნება აღიარა ხმად ღვთისა კაცთა მიმართ – წიგნად, სადაც ამოიკითხა, რომ შვება და ლხენა შეუძლია მიანიჭოს ადამიანის გულს მხოლოდ მან, ვინც არის მიზეზი ადამიანისა და თვით ბუნების გაჩენისა”.[8]
1893 წლიდან მოყოლებული საქართველოს რელიგიურ-საზოგადოებრივ და პოლიტიკური ცხოვრების სფეროში არ ყოფილა მნიშვნელოვანი მოვლენა, სადაც მამა კალისტრატე ცინცაძეს მონაწილეობა არ მიეღო.
2. ბრძოლა ეგზარქოსების ანტიქართული პოლიტიკის წინააღმდეგ
საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ რუსეთის ხელისუფლებამ შექმნა საქართველოს საეგზარქოსო, რომელსაც ქართველი მიტროპოლიტის ვარლამ ერისთავის შემდეგ რუსი ეგზარქოსები განაგებდნენ. ეგზარქოსები არ ითვალისწინებდნენ მრავალსაუკუნოვან ქართულ საეკლესიო ტრადიციებს, დევნიდნენ ქართულ ენას, ქართულ გალობას, შეურაცხყოფდნენ ქართველ წმინდანებს, ეკლესიებში ანგრევდნენ ქართულ კანკელებს და ცვლიდნენ რუსულით, მონასტრებიდან აძევებდნენ ქართველ ბერებს და მათ ადგილზე ნიშნავდნენ რუსებს. რუსი ეგზარქოსებისათვის მიუღებელი იყვნენ ქართული ეროვნული სულისკვეთების სამღვდელოება. კალისტრატე ცინცაძის მახვილი თვალისა და უზუსტესი ფსიქოლოგიური დაკვირვებების შედეგია XIX საუკუნის 80-იანი წლებიდან 1917 წლამდე საქართველოს ეგზარქოსების ისტორიული პორტრეტები. უწმიდესი კალისტრატე მრავალრიცხოვან საეკლესიო საბუთების მოშველიებით სრულად აღადგენს ეპოქის სურათს. ეგზარქოსების დახასიათებისას მას არასოდეს არ ღალატობს ობიექტურობა.
1891 წელს კიევის სასულიერო აკადემიაში სწავლის პერიოდში შეხვდა საქართველოს ყოფილ ეგზარქოსს იოანიკე რუდნევს, რომელიც იმხანად კიევის მიტროპოლიტი იყო. “სარწმუნო წყაროდან ვიცი, რომ როდესაც 1882 წელს საქართველოდან გადაიყვანეს ჯვრის უღელტეხილზე შეჩერდა, მობრუნდა საქართველოსკენ, პირჯარი გადაიწერა და თქვა: გმადლობ, შენ, ყოვლად წმიდა ქალწულო, რომ შესაძლებლობა მომეცი, ამ ველურებს ცოცხალი გადავრჩენოდიო”[9]. კალისტრატე ცინცაძე იმოწმებს მთავარეპისკოპოს ნიკანორის დიალოგს იონიკესთან რომელიც ასე ახასიათებს ქართველებს: “მათ ხომ არ აქვთ განსჯის უნარი: გონებაჩლუნგნი არიან, მაგრამ რასაც დაიჩემებენ აღარ გადათქვამენ. კაცის მოკვლა არაფრად უღირთ. ნათესაობას მე-14 თაობამდე თვლიან, თუმცა ხანჯალი ჩასცენ ღვიძლ ძმას მათთვის ძნელი არ არის. შმაგი ხალხია, ოდნავ აღელვებაზე კარგავენ წონასწორობას და იძრობენ ხანჯალს”[10]. ქართველებზე ასეთი შეხედულების მწყემსმთავარი ბუნებრივია, კარგს არაფერს გაუკეთებდა თავის სამწყსოს.
კალისტრატე ცინცაძის დახასიათებით ეგზარქოსი პავლე ლებედევი (1882-1887 წ.წ.) იყო უხეში და ფიცხი ადამიანი. სემინარიის რექტორის ჩუდეცკის მკვლელობა მან გამოიყენა ანტიქართული ისტერიის გასაღვივებლად. ხოლო ალექსანდრე ნეველის ეკლესიაში წარმოთქმული შეურაცხმყოფელი სიტყვა მჭერმეტყველების ნიმუშად გამოაცხადა. იგი სიამაყით წერდა: “დაკრძალვისას წარმოვთქვი სიტყვა, რომელმაც დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა, მოეწონათ რუსებს და არ მოეწონათ ქართველების გარკვეულ ნაწილს. სემინარიამ და ქართულმა ინტელიგენციამ საზიზღრად წარმოაჩინეს თავი”[11]. ეგზარქოსი პავლე სხვა დროსაც არ უშვებდა შემთხვევას ქართველებზე აუგი ეთქვა. უწმიდეს კალისტრატე იხსენებს ეგზარქოს პავლეს საუბარს ყოვლადსამღვდელო ნიკანორთან “მასთან საუბარში მივხვდი, რომ არ აპირებდა უკან, საქართველოში დაბრუნებას. რისთვის წავიდე, სულ ერთია, მომკლავენ… აკი ეჭვიც არ ეპარებათ სინოდში, რომ საქართველო მიილტვის სეპარატიზმისაკენ… იქ არის ნიჰილისტური, სეპარატისტული ხროვა, არცთუ მცირერიცხოვანი, რომელნიც მთებსაც გადააბრუნებენ ჩემს მოსასპობად”.[12] სამწუხარო ის იყო, რომ მარტო პავლე ეგზარქოსი კი არ იყო, ვინც ასე ფიქრობდა ქართველებზე. პეტერბურგის საერო და სასულიერო წრეებში უმრავლესობა ამ აზრისა იყო საქართველოზე. ბუნებრივია, სიძულვილის მთესველნი სიყვარულს ვერ მოიმკიდნენ.
უწმიდესი კალისტრატე მკაცრი, მაგრამ ობიექტური იყო პავლეს შემცვლელი ეგზარქოსის პალადი რაევის (1886-1892 წ.წ) შეფასებისას. ეგზარქოსი პალადი თვალთმაქცობდა და ნაძალადევი თავაზიანობით ეპყრობოდა ყველას, მან მოახერხა ქართველ თავადაზნაურთა ოჯახებთან დაახლოება, სტუმრობდა ქართულ ოჯახებს, გულუხვად აჯილდოებდა სასულიერო პირებს, მაგრამ ამის პარალელურად ოსტატურად ახერხებდა რუსიფიკაციის პოლიტიკის განხორციელებას. მან დიდუბის ივერიის ღვთისმშობლის ეკლესია ყაზანის ღვთისმშობლის ეკლესიად გამოაცხადა. ვერ იტანდა ქართველ წმინდანებს. “ერთხელ სინოდის კანტორაში იკითხა, სად ვიპოვო ქართველი წმინდანების წმინდანებად შერაცხვის აქტები? ასეთი აქტები არ შემონახულა, მაგრამ მარტო ის, რომ ზემოთჩამოთვლილი სახელები საქართველოს ეკლესიაში საუკუნეების მანძილზე მოიხსენიება, მოწმობს მათ დაკანონებას, უპასუხეს მეუფეს. ამ პასუხმა იგი არ დააკმაყოფილა და სინოდის კანტორის სახელით განკარგულება გამოსცა ქართული სახელები ბერძნულ-რუსულით შეეცვალა”.[13] აი, ნამდვილი სახე ზედმეტად თავაზიანი ეგზარქოსისა, რომელსაც სიტყვით ძალიან უყვარდა თავისი სამწყსო, ქართველი ხალხი.
მიუხედავად იმისა, რომ ეგზარქოს ვლადიმერ ბოგოიავლინსკის (1892-1898 წ.წ.) უწმიდესი კალისტრატე განსაკუთრებით პატივს სცემდა, როგორც განათლებულ პიროვნებას და მის მღვდლად მაკურთხებელს, მის ქართველთმოძულეობასაც ვერ ივიწყებდა. მისი განკარგულებით 87 სემინარიელი “მგლის ბილეთით” გააძევეს თბილისის სემინარიიდან. მას სძულდა ქართული სალოცავები “1894 წელს სვეტიცხოვლობის დღესასწაულზე ეგზარქოსი სვეტიცხოვლის ტაძარში წირავდა, წირვის შემდეგ მღვდელმსახურნი პარაკლისის გადასახდელად გამოვიდნენ. `საწიგნეზე ორი ხატი იდო – სვეტიცხოველი და ღვთისმშობლის საფარველი. მეუფემ კანდელაკს უბრძანა სვეტიცხოვლის ხატი წაეღო, ღვთისმშობლის საფარველი დაეტოვებინა. ხატი წაიღეს, მლოცველთ გული დაუმძიმდათ, მათ შორის ზოგიერთ რუსსაც კი და ბევრი გავიდა ტაძრიდან”.[14]ეგზარქოს ვლადიმერს აღიზიანებდა სიტყვა საქართველოს ხსენება და ყველასგან მოითხოვდა ქუთაისისა და თბილისის გუბერნიებით შეეცვალათ ტერმინი “საქართველო”.
თავისი ხანმოკლე მწყემსმთავრობის ჟამს მთავარეპისკოპოსმა ფლაბიანე გორდეცკიმ (1898-1901 წ.წ.) გააუქმა ეგზარქოს პალადის აკრძალვა ყრმათათვის ქართველ წმინდანთა სახელის არდარქმევის შესახებ. იგი იყო რბილი და ყურადღებიანი და სურვილი ჰქონდა თავისი სიცოცხლის დარჩენილი წლები საქართველოში გაეტარებინა, მაგრამ რუსეთის საიმპერატორო ხელისუფლებაში ასეთი კაცი მიუღებელი იყო, მითუმეტეს ამ დროს ქართველები უკვე აღარ მალავდნენ თავიანთ სურვილს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობის შესახებ. ხელისუფლებამ საქართველოში ლმობიერი ეგზარქოსის დამხმარედ ცნობილი შავრაზმელი ი. ვოსტორგოვი მოავლინა, ხოლო 1901 წელს ფლაბინე, მთავარეპისკოპოსმა ალექსი ოპოცკიმ შეცვალა (1901-1905 წ.წ.), რომელიც ივანე ვოსტორგოვის გავლენის ქვეშ მოექცა. ეგზარქოსი ალექსი თავის წინამორბედების პოლიტიკას აგრძელებდა საქართველოში. ვოსტორგოვი ღიად ებრძოდა ყოველივე ეროვნულს და ცდილობდა პეტერბურგის საერო და სასულიერო წრეებში იმპერიის ინტერესებისათვის ყველაზე ერთგული მებრძოლის სახელის შენარჩუნებას. ეგზარქოსი ალექსი უფრო შენიღბულად მოქმედებდა. `1903 წელს ქვაშვეთის წმ. გიორგის ეკლესიის ახალი შენობის მშენებლობის მთელი კომიტეტი მისი თავმჯდომარის ი. ამილახვრის მეთაურობით ეგზარქოსს ეწვია და ეკლესიის პროექტი და ხარჯთაღრიცხვა წარუდგინა, თან სთხოვა, პროექტი საგუბერნიო სამმართველოში გაეგზავნა დასამტკიცებლად. ეგზარქოსმა ქართული ეკლესიების მსგავსად შედგენილ პროექტს რომ დახედა საწერი მაგიდის ერთ-ერთი უჯრა გამოსწია. ეკლესიების პროექტების მთელი ათეული ესკიზი ამოიღო (ამ ეკლესიების ხახვის გუმბათები და სამ მხარეს პატრონიკე ჰქონდა) და ამილახვარს ჰკითხა: თავადო, განა ესენი არ სჯობს თქვენ პროექტს? ამილახვარმა მიუგო: შეიძლება სჯობს კიდევაც, მაგრამ ჩვენმა წინაპრებმა ეს გეგმა გამოიმუშავეს და გვინდა, სწორედ მის მიხედვით ავაშენოთ ეკლესია.
თქვენო ბრწყინვალებავ – მიუგო ეგზარქოსმა, თუკი წინაპრები სისულელეებს სჩადიოდნენ, ჩვენ რატომ უნდა გავიმეოროთ ისინი”[15] – მაგრამ ამილახვარი მაგრად დაუხვდა და კატეგორიულად მოითხოვა ქაშუეთის ეკლესია სამთავისის ეკლესიის მსგავსი უნდა ყოფილიყო. ეგზარქოს ალექსისათვის შოკისმომკვრელი აღმოჩნდა 1905 წლის მაისში ქართველი სამღვდელოების ინიციატივით მოწყობილი კრების მოთხოვნა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შესახებ. მისი ბრძანებით რუსმა კაზაკებმა მათრახებით სცემეს სამღვდელოების კრების მონაწილენი. თბილისში დაძაბული ვითარება შეიქმნა. ქართული ინტელიგენციის წარმომადგენლებმა ილია ჭავჭავაძის მეთაურობით მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვს მოსთხოვეს ეგზარქოს ალექსის საქართველოდან გაწვევა. რუსეთის ხელისუფლება იძულებული გახდა ალექსი ეგზარქოსთან ერთად საქართველოდან გაეწვია ცნობილი შავრაზმელები: დეკანოზი ვოსტორგოვი და არქიმანდრიტი ნიკანდრი. ეგზარქოსი ალექსი დევნიდა ცნობილ საეკლესიო მოღვაწეს ეპისკოპოს ალექსანდრე ოქროპირიძეს. მისი წარდგინებითა და რენეგატ ეპისკოპოს დიმიტრი აბაშიძის დაბეზღებით 1903 წელს ეპისკოპოსი ალექსანდრე იმპერატორის საყვედურით გადააყენეს გურია-სამეგრელოს ეპარქიის მმართველის თანამდებობიდან და მის ადგილზე დანიშნეს ეპისკოპოსი დიმიტრი აბაშიძე. ალექსანდრე ეპისკოპოსის “დანაშაული” ის იყო, რომ გურია-სამეგრელოს სკოლებიდან არ განდევნა ქართული ენა და არ დააჩქარა ამ მხარის გარუსება. რაც შეეხებოდა ეპისკოპოს დიმიტრი აბაშიძეს, იგი იყო ცნობილი რუსი შავრაზმელის ი. ვოსტორგოვის იდეების ერთგული,
XX საუკუნეში საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ავტოკეფალური ეკლესიის საჭეთმპყრობელთა შორის უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე ცინცაძე ერთ-ერთი რჩეულთაგანია. მისი მამადმთავრობა დაემთხვა საქართველოს ისტორიის ყველაზე ტრაგიკულ ხანას, როცა ბოლშევიკური საოკუპაციო ხელისუფლებისათვის ქრისტიანული სარწმუნოება, ეკლესია სრულიად მიუღებელი იყო ამ დროს სასულიერო პირობა გმირობის ტოლფასი გამხდარიყო. უწმიდესი და უნეტარესი კალისტრატე იყო სახე საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესიისა, მას პატივს სცემდნენ როგორც მოწმუნე მრევლი, ასევე ათეისტებიც. ვინც ერთხელ მაინც შეხვედრია მას სამუდამოდ დაამახსოვრდათ ბიბლიური მწყემსმთავრის ჭკვიანი თვალები, რომელიც ნათელს ჰფენდა გარშემომყოფთ. გასული საუკუნის 50-იან წლებში ჭაბუკი ირაკლი შიოლაშვილი ვლადიკავკაზიდან მცხეთაში, სვეტიცხოვლობაზე ჩამოიყვანა თავისმა ნათლიამ ზოილე დვალიშვილმა და ლოცვა-კურთხევის ასაღებად მიიყვანა უწმიდეს კალისტრატესთან, მაშინ არცერთმა არ ვიცოდით, რომ ეს იყო ორი პატრიარქის შეხვედრაო – დასძენს უწმიდესი და უნეტარესი ილია II.
კალისტრატე (ბიჭიკო) მიხეილის ძე ცინცაძე დაიბადა 1866 წლის 12 აპრილს ქუთაისის მაზრის სოფელ ტობანიერში (ახლანდელი ვანის რაიონი). ცინცაძეთა გვარი წარმოშობით გურიიდანაა. მისი მშობლები იყვნენ: მღვდელი მიხეილი და დედა ეკატერინე გოგორიშვილი. მიხეილ ცინცაძეს განათლება მიღებული ჰქონდა ჯრუჭის მონასტერში მიტროპოლიტ დავით წერეთლის კარზე, იყო საეკლესიო წიგნების საუცხოო მცოდნე, მის ოჯახში ყოველთვის იყვნენ დიაკვანი შეგირდები. მამა მიხეილი გარდაიცვალა 1882 წლის 8 თებერვალს 47 წლის ასაკში. შვილების აღზრდის მთელი სიმძიმე იტვირთა დედამ, ეკატერინემ, რომელიც გამოირჩეოდა როგორც შრომისმოყვარე, მკაცრი, მაგრამ სამართლიანი ხასიათით.
წერა-კითხვა მას დამ, მატრონამ შეასწავლა, ხოლო “ჟამნის” შესწავლაში მამის შეგირდი დიაკვნები დაეხმარნენ.
XIX საუკუნის 60-90-იან წლებში რუსეთის საერო და სასულიერო ხელისუფლებისაგან ავტოკეფალიაგაუქმებულ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის სახე არა იმპერიული სულისკვეთების რუსი ეგზარქოსები, არამედ ერთეული ქართველი სასულიერო პირები იყვნენ, რომელთა შორის იმერეთის ეპისკოპოსი გაბრიელი (ქიქოძე) სიცოცხლეშივე ლეგენდად ქცეულიყო. ეპისკოპოსი გაბრიელი ერთნაირად ძვირფასი იყო, როგორც ახალგაზრდებისათვის, ისე ხანშიშესულთათვისაც, იგი ბევრს მოგზაურობდა თავის ეპარქიაში, ქრისტიანულ მოძღვრებას, სამშობლოს სიყვარულს ასწავლიდა თავის მრევლს. როგორც უწმიდესი კალისტრატე გადმოგვცემს: “იმ ხანებში ჩვენს სოფელში გარდაიცვალა სოლომონ შარაძენიძის დედა. ანდერძის ასაგებად მოიწვიეს გაბრიელ ეპისკოპოსი, წირვის დროს საკურთხეველში ვტრიალებდი, “განიცადეს, რომ გალობდნენ მიმიხმო, ლოცვები გამომკითხა, ჯვარი მაჩუქა და მამას უბრძანა თავის დროზე შეიყვანე სასწავლებელშიო”.[1] ეპისკოპოს გაბრიელთან შეხვედრამ განსაზღვრა ჭაბუკი კალისტრატეს მომავალი.
1875 წელს ოჯახმა იგი ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში შეიყვანა. იმ დროს სასულიერო და საერო სასწავლებლებში ცდილობდნენ მოსწავლეებში ჩაეკლათ ეროვნული სულისკვეთება. ამ მხრივ გამოირჩეოდა ლათინურის მასწავლებელი თ. ბოგოლიუბოვი, მაგრამ ქართველი მასწავლებლები: ნიკო ხუციშვილი, რაჟდენ გიგაური, დავით ჩიმაკაძე, კოწია მაჭავარიანი, პოლიევქტოს კვიცარიძე, ნიკო მაღრაძე მაინც ახერხებდნენ მოსწავლეთა პატრიოტული სულისკვეთებით აღზრდას. თვით გაბრიელ ეპისკოპოსიც მძიმე მდგომარეობაში იყო. ეგზარქოსებს აღიზიანებდათ მისი ავტორიტეტი და ცდილობდნენ ეპარქიის სამღვდელოების მასთან დაპირისპირებას. მაგალითად, თუ ეპისკოპოსი გაბრიელი რომელიმე სასულიერო პირს დამსახურებულად დასჯიდა, ეგზარქოსი თავისთან იხმობდა დასჯილს და მიტრით ან ოქროს ჯვრით აჯილდოვებდა. ეს იყო საეკლესიო კანონიკის ფეხქვეშ გათელვის მაგალითი, მაგრამ ეგზარქოსებს რაც მოეპრიანებოდათ, იმას აკეთებდნენ.
ეგზარქოსებისადმი დაუმორჩილებელ ეროვნული სულისკვეთების ქართველი მღვდელმთავრის მიმართ რუსეთის საიმპერატორო ხელისუფლება ფარულ პოლიციურ ზედამხედველობას ახორციელებდა, ზოგჯერ ისეთ ცილისწამებასაც ავრცელებდა, რომელიც მიმართული იყო გაბრიელ ეპისკოპოსის სახელისა და ავტორიტეტის წინააღმდეგ. “1875 წელს გაბრიელ ეპისკოპოსს ბრალად დასდეს ქუთაისისა და გელათის ეკლესიების სიძველეთა მოპარვა. ვიდრე სიმართლე გაირკვეოდა მაშინდელ პრესაშიც, სასულიერო წრეებშიც და ხალხშიც ათასგვარი მითქმა-მოთქმა თუ ჭორი გავრცელდა. დაინიშნა გამოძიება, შეიქმნა კომისიები… საბოლოოდ გაირკვა ბრალდების სრული სიყალბე”.[2]
გაბრიელ ეპისკოპოსი ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში დამამთავრებელ კურსზე ესწრებოდა გამოცდებს. იგი გულისყურით უსმენდა მოსწავლეებს და გამორჩეულებს რეკომენდაციით აგზავნიდა სწავლის გასაგრძელებლად თბილისის სასულიერო სემინარიაში. 1882 წელს კალისტრატე ცინცაძე თბილისის სასულიერო სემინარიის რექტორს არქიმანდრიტ მიხეილ კრილოვს გაბრიელ ეპისკოპოსის რეკომენდაციით წარუდგა, მაგრამ რექტორს ყოყმანი დაეტყო, როგორც ჩანს არ უნდოდა კალისტრატეს მიღება, მაგრამ გაბრიელ ეპისკოპოსის განაწყენებასაც მოერიდა და ბოლოს მაინც დადებითად გადაწყვიტა საკითხი.
XIX საუკუნის 80-იანი წლების თბილისში მოღვაწეობდნენ ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის ლიდერები: ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, იაკობ გოგებაშვილი, ნიკო ნიკოლაძე, სერგეი მესხი, კირილე ლორთქიფანიძე. გამოდიოდა გაზეთები: “დროება”, “ივერია”. ამავე დროს გაძლიერდა რუსეთის რეაქციული წრეების ზეწოლა ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობაზე. საქართველოს ეგზარქოსი პავლე, მთავარმართებელი დონდუკოვ-კორსაკოვი და კავკასიის განათლების ოლქის მზრუნველი იანოვსკი ყველაფერს აკეთებდნენ, რათა ქართველობას დაევიწყებინა თავისი წარსული – აწმყო და არ ეფიქრა მომავალზე. მართალია სემინარიის მასწავლებლები ცდილობდნენ ეროვნულ და რევოლუციურ იდეებს არ შემოეღწია სასწავლებელში, მაგრამ ამას ვერ ახერხებდნენ. სემინარიაში ერთად ცხოვრობდნენ: ალექსი (ანტონ) გიორგაძე, გიგო შენგელია, იოსებ ლალიაშვილი, კალისტრატე ცინცაძე, იეროთეოზ აივაზაშვილი. პირველ წლებში კალისტრატეს უჭირდა ბერძნული და რუსული ენების შესწავლა, მაგრამ ბეჯითმა შრომამ თავისი გაიტანა და იგი ერთ-ერთი გამორჩეული იყო სემინარიაში. მეგობრობდა დამამთავრებელი კურსის სემინარიელებთან: ბესარიონ ხელაიასთან, სილიბისტრო ჯიბლაძესთან, ისიდორე რამიშვილთან, ბართლომე მოსეშვილთან, ივანე გიორგაძესთან, ალექსანდრე და კონსტანტინე ჟორდანიებთან, პეტრე ჭარაიასთან. კალისტრატე ცინცაძე ხშირად დადიოდა მთაწმინდაზე ზაქარია ჭიჭინაძის სახლში, სადაც ეცნობოდა მრავალრიცხოვან საისტორიო დოკუმენტების ხელნაწერებს, თავისუფალ ლიტერატურას. სემინარიაში გამეფებული მკაცრი რეჟიმის მიუხედავად იყვნენ ისეთი მასწავლებლებიც, რომელთაც წარუშლელი კვალი დატოვეს ახალგაზრდებზე. უწმიდესი კალისტრატე სიყვარულით იხსენებდა: თ. ჟორდანიას, ალ. ალბოროვს, პ. პოტოცკის. საქართველოს ეგზარქოსი პავლე განსაკუთრებით ავიწროებდა თედო ჟორდანიას, რომელსაც შეუმცირეს ქართულის საათები, ბოლოს კი მოსთხოვეს ქართულის რუსულად სწავლება?! უწმიდესი კალისტრატე დადებითად ახასიათებდა სემინარიის მეორე ქართველ მასწავლებელს იოსებ მექანარიშვილს, რომელიც სემინარიელებთან ერთად აწყობდა სალიტერატურო საღამოებს, თეატრალურ წარმოდგენებს. ასეთ ადამიანს ექზარქოსი “არამზადას და მხეცს უწოდებდა”.[3] თბილისის სასულიერო სემინარიაში 1886 წლის 24 მაისს იოსებ ლალიაშვილის მიერ რექტორ ჩუდეცკის მკვლელობა იყო რუსეთის რეაქციული პოლიტიკის წინააღმდეგ ბრძოლის დასაწყისი. კალისტრატე ცინცაძის მოგონებებში დაწვრილებითაა აღწერილი თუ როგორ მოხდა ეს და რა რეაქცია ჰქონდა მომხდართან დაკავშირებით საქართველოს ეგზარქოს პავლეს. 1886 წლის 28 მაისს რუსეთის სინოდის ობერპროკურორ კ. პობედონოსცევის სახელზე გაგზავნილ წერილში ეგზარქოსი წერდა: “დამნაშავე, როგორც ჩანს სოციალიზმისა და ქართველოფილობის ადგილობრივმა მოთავეებმა მოისყიდეს… მოგვიწევს ყველა ქართველის გაძევება, თუ არ გვინდა სემინარიის სრული დემორალიზაცია”.[4]ეგზარქოსმა პავლემ განსვენებული ჩუდეცკი რუსეთის სახელმწიფოებრივი და რელიგიური ინტერესებისათვის წამებულად წარმოაჩინა. თბილისის წმ. ალექსანდრე ნეველის სახ. ეკლესიაში მან შემდეგი სიტყვა წარმოსთქვა: “ბოროტმოქმედის მსხვერპლი კი არ იმსახურებს გლოვას, არამედ ის გარემო, რომელმაც წარმოშვა ბოროტმოქმედი. დიახ, გლოვობენ მამები და დედები ჩვენი მხარისა, რომ ჩვენს წრეში არსებობენ ბავშვები ცხოველური მიდრეკილებების ამარა. მათ მიმართ არ იმოქმედა ოჯახის ლმობიერებამ, ვერ მოახდინა გავლენა სკოლის კეთილმა და თბილმა დამოკიდებულებამ. ისინი შეპყრობილნი არიან გარეშე, ცრუ და მავნე ზემოქმედებით; გლოვობენ იმის გამო, რომ უზნეო ადამიანებს შეუძლიათ გახდნენ ეკლესიის მსახურნიც კი. წყეულიმც იყოს ის ხალხი და ქვეყანა, რომელიც ასეთ ბოროტმოქმედთ შობს.”
სინოდის ობერ-პროკურორ კ. პობედონოსცევის სახელზე გაგზავნილ წერილში ეგზარქოსი პავლე წერდა: “ბოროტმოქმედი 19 წლისაა და როგორც ჩანს, მოსყიდულია ადგილობრივი სოციალ-დემოკრატებისა და გრუზინოფილებისაგან. მათ კარგად ესმოდათ, რომ ძალზე ჭკვიანი და ენერგიული რექტორი, რომელმაც დაიწყო ბოროტების ძირ-ფესვიანად აღმოფხვრა, მათი საშიში მტერი იყო. ამიტომაც გადაწყვიტეს მისი თავიდან მოშორება… მკვლელობის დღეს ის ორი საათის განმავლობაში დაეხეტებოდა ჩემს ეზოში, ეკლესიაშიც კი შემოვიდა, მაგრამ არა სალოცავად, რადგან “რომელი ქერუბიმთას” დროს სკამზე იჯდა და დიაკონმა წამოაგდო. ვფიქრობ, ის სწავლობდა ჩემი ცხოვრების წესს. ცდილობდა, შემოსულიყო ჩემთან იმ ღია კარიდან, რომლიდანაც მე ვუსმენ ხოლმე წირვას, და მოულოდნელად დამსხმოდა თავს. ყველაფერი ეს, რასაკვირველია, ჩემი მოსაზრებებია და არა ჭეშმარიტება. მაგრამ ერთი აშკარაა, რომ ჩემი სიკვდილი ბოროტის ხელით აქ ბევრს გაახარებდა დაწყებული იმ არამზადა “დიდებულებიდან”, რომლებმაც თქვენ მოგართვეს ცნობილი მოხსენებითი ბარათი. ვფიქრობ, ღმერთმა მიხსნა სიკვდილისაგან, თავისი უხილავი შემწეობითა და შეწყნარებით.” (“საღვთისმეტყველო კრებული” 1987. N3. გვ. 31-32).
ქართველი საზოგადოება აღაშფოთა ეგზარქოს პავლეს ამ სიტყვებმა. ქუთაისის თავად-აზნაურობის მარშალმა დიმიტრი ყიფიანმა საჯარო წერილში დაუფარავად მოითხოვა შემჩვენებლის შეჩვენებული ქვეყნიდან გაძევება. მართალია დიმიტრი ყიფიანი რუსეთის იმპერატორისადმი “ურჩობის” მოტივით საქართველოდან სტავროპოლში გადაასახლეს და 1887 წელს ვერაგულად გამოასალმეს სიცოცხლეს, მაგრამ ამ ფაქტმა ვერ დააშინა ქართველი საზოგადოება, პირიქით, დიმიტრი ყიფიანის დაკრძალვა მთაწმინდაზე იქცა ეროვნულ ძალთა გაერთიანების მძლავრ დემონსტრაციად. 1888 წელს კალისტრატე ცინცაძემ დაამთავრა თბილისის სასულიერო სემინარია და რექტორის პაისი ვინოგრადოვის რეკომენდაციით სწავლის გასაგრძელებლად გაეშურა კიევის სასულიერო აკადემიაში.
კიევის სასულიერო აკადემია ქართველი სტუდენტებისათვის ყველაზე სასურველი სასწავლებელი იყო რუსეთის იმპერიაში. აქ მოღვაწეობდნენ ქრისტიანული თეოლოგიის აღიარებული ავტორიტეტები. კიევის აკადემია დაამთავრეს: ისტორიკოსმა დიმიტრი ფურცელაძემ, იაკობ გოგებაშვილმა, დეკანოზმა გიორგი ხელიძემ, მწერალმა ნიკო ლომოურმა, სრულიად საქართველოს კათალიკოზ-პატრიარქებმა: კირიონ II, ლეონიდმა, მიტროპოლიტმა ნაზარ ლეჟავამ, მიტროპოლიტმა გიორგი ალადაშვილმა, ეპისკოპოსმა დიმიტრი აბაშიძემ, ეპისკოპოსმა პიროს ოქროპირიძემ, აკადემიკოსმა კორნელი კეკელიძემ, სასულიერო პირებმა: ნიკოლოზ მახათაძემ, გაბრიელ ცაგარელმა, ამბროსი კავკასიძემ, მარკოზ ტყემალაძემ, ილია ფერაძემ, მელიტონ კელენჯერიძემ, ანტონ ფირცხალავამ, ნიკიტა თალაკვაძემ.
კალისტრატე ცინცაძე კიევის სასულიერო აკადემიაში მიიღეს სახელმწიფო ხარჯზე. როგორც იგი გადმოგვცემს 1888 წლის სექტემბერში რუსეთის სამოქალაქო ისტორიის პროფესორმა ზავიტნევიჩმა წაიკითხა ლექცია რუსეთის დიდ მთავარ ვლადიმირზე. ლექციის დროს პროფესორი შეეხო X საუკუნის ბიზანტიის იმპერიის ისტორიის საკითხებს, მაგრამ საერთოდ არ ახსენა ქართველები. ახალგაზრდა სტუდენტმა მორიდებით, მაგრამ მაინც უსაყვედურა პროფესორს. ამ უკანასკნელს მოეწონა სტუდენტის ლოგიკური მსჯელობა, განსწავლულობა და დაავალა მოემზადებინა სადიპლომო თემა – “დავით აღმაშენებელი, როგორც საეკლესიო და პოლიტიკური მოღვაწე” აკადემიის ხელმძღვანელობამ ასეთი სათაურის თემა არ დაამტკიცა. სამაგიეროდ უარი არ უთქვამთ თემაზე “ივერიის ეკლესია სასანიდების პერიოდში”. ნაშრომში კალისტრატე ცინცაძე “პირველწყაროთა მეცნიერული ანალიზის საფუძველზე ცხადყოფდა საქართველოს ეკლესიის მოციქულებრიობას… აქვე აშუქებდა ივერიის საკათალიკოსოს ისტორიის რიგ გაურკვეველ საკითხებს სასანიანთა ბატონობის პერიოდში, საეკლესიო სამართალს, ადგილობრივ საეკლესიო კრებებს, მთავარეპისკოპოსთა სიას, ეკლესიის იერარქიულ აღნაგობას”[5] ნაშრომის რეცენზენტები იყვნენ პროფ. ი. მალიშევსკი, ა. ოლესნიცკი, რომელთაც მაღალი შეფასება მისცეს მას. ამის შესახებ ქართველ საზოგადოებას აუწყებდა 1892 წელს სასულიერო ჟურნალი “მწყემსი”.
1890 წელს კალისტრატე ცინცაძემ კიევში დედის წერილი მიიღო, რომელიც ოჯახის მძიმე მატერიალური მდგომარეობის გამო სთხოვდა შვილს სამშობლოში დაბრუნებას. წერილმა ძლიერ დააღონა არა მარტო კალისტრატე, არამედ მისი ამხანაგებიც. თანაკურსელმა ილია ფერაძემ საგანგებო წერილით მიმართა იმერეთის ეპისკოპოს გაბრიელს, რომელიც ჩვეული გულისხმიერებით მოეკიდა მას “აკადემიის თავის დანებების განსაცდებისაგან გამომიყვანა ყოვლადსამღვდელო გაბრიელის მამობრივმა ზრუნვამ”.[6] წერდა მოგვიანებით იგი.
1890 წელს ზაფხულის არდადეგებზე კალისტრატე ცინცაძე ჩამოვიდა საქართველოში, ქუთაისში მადლობის სათქმელად ეახლა ეპისკოპოს გაბრიელს, რომელმაც დაწვრილებით გამოჰკითხა კიევის სასულიერო აკადემიის ამბები. ყოვლადსამღვდელო გაბრიელს განსაკუთრებით აღელვებდა საქართველოს ეკლესიის მომავალი. “მე და ალექსანდრე ოქროპირიძე უკვე დავბერდით, დღეს თუ ხვალ სიკვდილიც თავის მოვალეობას შეასრულებს, განათლებული ბერები გარდა ლეონიდისა, ჩვენ არ გვყავს… თუ სამშობლო გიყვარს ხშირად იფიქრე ბერობაზეო”[7] – დაამთავრა თავისი დარიგება მეუფე გაბრიელმა.
1892 წელს სასულიერო აკადემიის დამთავრებისთანავე ღვთიმეტყველების კანდიდატი კალისტრატე ცინცაძე დაბრუნდა საქართველოში, გაანაწილეს ხონის სასწავლებელში საღვთო სჯულის მასწავლებლად, მაგრამ იქ ადგილი არ აღმოჩნდა. გაბრიელ ეპისკოპოსს სურდა ქუთაისში ქალთა საეპარქიო სასწავლებელში დაეტოვებინა, მაგრამ აქაც წინააღმდეგობები შეხვდა. ამიტომ იგი გამოეშურა თბილისში და 1893 წელს დაინიშნა დიდუბის ეკლესიაში. 11 აპრილს ეკურთხა დიაკვნად, ხოლო 18 აპრილს მღვდლად ეგზარქოს ვლადიმერის მიერ. დიდუბის ეკლესია იმითაც იყო მნიშვნელოვანი, რომ მის გვერდით მდებარეობდა ქართველ საზოგადო მოღვაწეთა პანთეონი იყო. 1893 წელს ქართველმა საზოგადოებამ განჯიდან გადმოასვენა ნიკოლოზ ბარათაშვილის ნეშტი. კალისტრატე ცინცაძე ქართველმა საზოგადოებამ დიდუბეში, ნიკოლოზ ბარათაშვილის ცხედართან წარმოთქმული ბრწყინვალე სიტყვით გაიცნო. “ნიკოლოზ ბარათაშვილი ბუნებაში და ბუნების შემწეობით ეძებს და ჰპოულობს მას, ვისაც ძალუძს შვების მოცემა… ამ სახედ, წმიდის მოციქულის სიტყვის თანახმად მან ბუნება აღიარა ხმად ღვთისა კაცთა მიმართ – წიგნად, სადაც ამოიკითხა, რომ შვება და ლხენა შეუძლია მიანიჭოს ადამიანის გულს მხოლოდ მან, ვინც არის მიზეზი ადამიანისა და თვით ბუნების გაჩენისა”.[8]
1893 წლიდან მოყოლებული საქართველოს რელიგიურ-საზოგადოებრივ და პოლიტიკური ცხოვრების სფეროში არ ყოფილა მნიშვნელოვანი მოვლენა, სადაც მამა კალისტრატე ცინცაძეს მონაწილეობა არ მიეღო.
2. ბრძოლა ეგზარქოსების ანტიქართული პოლიტიკის წინააღმდეგ
საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმების შემდეგ რუსეთის ხელისუფლებამ შექმნა საქართველოს საეგზარქოსო, რომელსაც ქართველი მიტროპოლიტის ვარლამ ერისთავის შემდეგ რუსი ეგზარქოსები განაგებდნენ. ეგზარქოსები არ ითვალისწინებდნენ მრავალსაუკუნოვან ქართულ საეკლესიო ტრადიციებს, დევნიდნენ ქართულ ენას, ქართულ გალობას, შეურაცხყოფდნენ ქართველ წმინდანებს, ეკლესიებში ანგრევდნენ ქართულ კანკელებს და ცვლიდნენ რუსულით, მონასტრებიდან აძევებდნენ ქართველ ბერებს და მათ ადგილზე ნიშნავდნენ რუსებს. რუსი ეგზარქოსებისათვის მიუღებელი იყვნენ ქართული ეროვნული სულისკვეთების სამღვდელოება. კალისტრატე ცინცაძის მახვილი თვალისა და უზუსტესი ფსიქოლოგიური დაკვირვებების შედეგია XIX საუკუნის 80-იანი წლებიდან 1917 წლამდე საქართველოს ეგზარქოსების ისტორიული პორტრეტები. უწმიდესი კალისტრატე მრავალრიცხოვან საეკლესიო საბუთების მოშველიებით სრულად აღადგენს ეპოქის სურათს. ეგზარქოსების დახასიათებისას მას არასოდეს არ ღალატობს ობიექტურობა.
1891 წელს კიევის სასულიერო აკადემიაში სწავლის პერიოდში შეხვდა საქართველოს ყოფილ ეგზარქოსს იოანიკე რუდნევს, რომელიც იმხანად კიევის მიტროპოლიტი იყო. “სარწმუნო წყაროდან ვიცი, რომ როდესაც 1882 წელს საქართველოდან გადაიყვანეს ჯვრის უღელტეხილზე შეჩერდა, მობრუნდა საქართველოსკენ, პირჯარი გადაიწერა და თქვა: გმადლობ, შენ, ყოვლად წმიდა ქალწულო, რომ შესაძლებლობა მომეცი, ამ ველურებს ცოცხალი გადავრჩენოდიო”[9]. კალისტრატე ცინცაძე იმოწმებს მთავარეპისკოპოს ნიკანორის დიალოგს იონიკესთან რომელიც ასე ახასიათებს ქართველებს: “მათ ხომ არ აქვთ განსჯის უნარი: გონებაჩლუნგნი არიან, მაგრამ რასაც დაიჩემებენ აღარ გადათქვამენ. კაცის მოკვლა არაფრად უღირთ. ნათესაობას მე-14 თაობამდე თვლიან, თუმცა ხანჯალი ჩასცენ ღვიძლ ძმას მათთვის ძნელი არ არის. შმაგი ხალხია, ოდნავ აღელვებაზე კარგავენ წონასწორობას და იძრობენ ხანჯალს”[10]. ქართველებზე ასეთი შეხედულების მწყემსმთავარი ბუნებრივია, კარგს არაფერს გაუკეთებდა თავის სამწყსოს.
კალისტრატე ცინცაძის დახასიათებით ეგზარქოსი პავლე ლებედევი (1882-1887 წ.წ.) იყო უხეში და ფიცხი ადამიანი. სემინარიის რექტორის ჩუდეცკის მკვლელობა მან გამოიყენა ანტიქართული ისტერიის გასაღვივებლად. ხოლო ალექსანდრე ნეველის ეკლესიაში წარმოთქმული შეურაცხმყოფელი სიტყვა მჭერმეტყველების ნიმუშად გამოაცხადა. იგი სიამაყით წერდა: “დაკრძალვისას წარმოვთქვი სიტყვა, რომელმაც დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა, მოეწონათ რუსებს და არ მოეწონათ ქართველების გარკვეულ ნაწილს. სემინარიამ და ქართულმა ინტელიგენციამ საზიზღრად წარმოაჩინეს თავი”[11]. ეგზარქოსი პავლე სხვა დროსაც არ უშვებდა შემთხვევას ქართველებზე აუგი ეთქვა. უწმიდეს კალისტრატე იხსენებს ეგზარქოს პავლეს საუბარს ყოვლადსამღვდელო ნიკანორთან “მასთან საუბარში მივხვდი, რომ არ აპირებდა უკან, საქართველოში დაბრუნებას. რისთვის წავიდე, სულ ერთია, მომკლავენ… აკი ეჭვიც არ ეპარებათ სინოდში, რომ საქართველო მიილტვის სეპარატიზმისაკენ… იქ არის ნიჰილისტური, სეპარატისტული ხროვა, არცთუ მცირერიცხოვანი, რომელნიც მთებსაც გადააბრუნებენ ჩემს მოსასპობად”.[12] სამწუხარო ის იყო, რომ მარტო პავლე ეგზარქოსი კი არ იყო, ვინც ასე ფიქრობდა ქართველებზე. პეტერბურგის საერო და სასულიერო წრეებში უმრავლესობა ამ აზრისა იყო საქართველოზე. ბუნებრივია, სიძულვილის მთესველნი სიყვარულს ვერ მოიმკიდნენ.
უწმიდესი კალისტრატე მკაცრი, მაგრამ ობიექტური იყო პავლეს შემცვლელი ეგზარქოსის პალადი რაევის (1886-1892 წ.წ) შეფასებისას. ეგზარქოსი პალადი თვალთმაქცობდა და ნაძალადევი თავაზიანობით ეპყრობოდა ყველას, მან მოახერხა ქართველ თავადაზნაურთა ოჯახებთან დაახლოება, სტუმრობდა ქართულ ოჯახებს, გულუხვად აჯილდოებდა სასულიერო პირებს, მაგრამ ამის პარალელურად ოსტატურად ახერხებდა რუსიფიკაციის პოლიტიკის განხორციელებას. მან დიდუბის ივერიის ღვთისმშობლის ეკლესია ყაზანის ღვთისმშობლის ეკლესიად გამოაცხადა. ვერ იტანდა ქართველ წმინდანებს. “ერთხელ სინოდის კანტორაში იკითხა, სად ვიპოვო ქართველი წმინდანების წმინდანებად შერაცხვის აქტები? ასეთი აქტები არ შემონახულა, მაგრამ მარტო ის, რომ ზემოთჩამოთვლილი სახელები საქართველოს ეკლესიაში საუკუნეების მანძილზე მოიხსენიება, მოწმობს მათ დაკანონებას, უპასუხეს მეუფეს. ამ პასუხმა იგი არ დააკმაყოფილა და სინოდის კანტორის სახელით განკარგულება გამოსცა ქართული სახელები ბერძნულ-რუსულით შეეცვალა”.[13] აი, ნამდვილი სახე ზედმეტად თავაზიანი ეგზარქოსისა, რომელსაც სიტყვით ძალიან უყვარდა თავისი სამწყსო, ქართველი ხალხი.
მიუხედავად იმისა, რომ ეგზარქოს ვლადიმერ ბოგოიავლინსკის (1892-1898 წ.წ.) უწმიდესი კალისტრატე განსაკუთრებით პატივს სცემდა, როგორც განათლებულ პიროვნებას და მის მღვდლად მაკურთხებელს, მის ქართველთმოძულეობასაც ვერ ივიწყებდა. მისი განკარგულებით 87 სემინარიელი “მგლის ბილეთით” გააძევეს თბილისის სემინარიიდან. მას სძულდა ქართული სალოცავები “1894 წელს სვეტიცხოვლობის დღესასწაულზე ეგზარქოსი სვეტიცხოვლის ტაძარში წირავდა, წირვის შემდეგ მღვდელმსახურნი პარაკლისის გადასახდელად გამოვიდნენ. `საწიგნეზე ორი ხატი იდო – სვეტიცხოველი და ღვთისმშობლის საფარველი. მეუფემ კანდელაკს უბრძანა სვეტიცხოვლის ხატი წაეღო, ღვთისმშობლის საფარველი დაეტოვებინა. ხატი წაიღეს, მლოცველთ გული დაუმძიმდათ, მათ შორის ზოგიერთ რუსსაც კი და ბევრი გავიდა ტაძრიდან”.[14]ეგზარქოს ვლადიმერს აღიზიანებდა სიტყვა საქართველოს ხსენება და ყველასგან მოითხოვდა ქუთაისისა და თბილისის გუბერნიებით შეეცვალათ ტერმინი “საქართველო”.
თავისი ხანმოკლე მწყემსმთავრობის ჟამს მთავარეპისკოპოსმა ფლაბიანე გორდეცკიმ (1898-1901 წ.წ.) გააუქმა ეგზარქოს პალადის აკრძალვა ყრმათათვის ქართველ წმინდანთა სახელის არდარქმევის შესახებ. იგი იყო რბილი და ყურადღებიანი და სურვილი ჰქონდა თავისი სიცოცხლის დარჩენილი წლები საქართველოში გაეტარებინა, მაგრამ რუსეთის საიმპერატორო ხელისუფლებაში ასეთი კაცი მიუღებელი იყო, მითუმეტეს ამ დროს ქართველები უკვე აღარ მალავდნენ თავიანთ სურვილს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის აუცილებლობის შესახებ. ხელისუფლებამ საქართველოში ლმობიერი ეგზარქოსის დამხმარედ ცნობილი შავრაზმელი ი. ვოსტორგოვი მოავლინა, ხოლო 1901 წელს ფლაბინე, მთავარეპისკოპოსმა ალექსი ოპოცკიმ შეცვალა (1901-1905 წ.წ.), რომელიც ივანე ვოსტორგოვის გავლენის ქვეშ მოექცა. ეგზარქოსი ალექსი თავის წინამორბედების პოლიტიკას აგრძელებდა საქართველოში. ვოსტორგოვი ღიად ებრძოდა ყოველივე ეროვნულს და ცდილობდა პეტერბურგის საერო და სასულიერო წრეებში იმპერიის ინტერესებისათვის ყველაზე ერთგული მებრძოლის სახელის შენარჩუნებას. ეგზარქოსი ალექსი უფრო შენიღბულად მოქმედებდა. `1903 წელს ქვაშვეთის წმ. გიორგის ეკლესიის ახალი შენობის მშენებლობის მთელი კომიტეტი მისი თავმჯდომარის ი. ამილახვრის მეთაურობით ეგზარქოსს ეწვია და ეკლესიის პროექტი და ხარჯთაღრიცხვა წარუდგინა, თან სთხოვა, პროექტი საგუბერნიო სამმართველოში გაეგზავნა დასამტკიცებლად. ეგზარქოსმა ქართული ეკლესიების მსგავსად შედგენილ პროექტს რომ დახედა საწერი მაგიდის ერთ-ერთი უჯრა გამოსწია. ეკლესიების პროექტების მთელი ათეული ესკიზი ამოიღო (ამ ეკლესიების ხახვის გუმბათები და სამ მხარეს პატრონიკე ჰქონდა) და ამილახვარს ჰკითხა: თავადო, განა ესენი არ სჯობს თქვენ პროექტს? ამილახვარმა მიუგო: შეიძლება სჯობს კიდევაც, მაგრამ ჩვენმა წინაპრებმა ეს გეგმა გამოიმუშავეს და გვინდა, სწორედ მის მიხედვით ავაშენოთ ეკლესია.
თქვენო ბრწყინვალებავ – მიუგო ეგზარქოსმა, თუკი წინაპრები სისულელეებს სჩადიოდნენ, ჩვენ რატომ უნდა გავიმეოროთ ისინი”[15] – მაგრამ ამილახვარი მაგრად დაუხვდა და კატეგორიულად მოითხოვა ქაშუეთის ეკლესია სამთავისის ეკლესიის მსგავსი უნდა ყოფილიყო. ეგზარქოს ალექსისათვის შოკისმომკვრელი აღმოჩნდა 1905 წლის მაისში ქართველი სამღვდელოების ინიციატივით მოწყობილი კრების მოთხოვნა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შესახებ. მისი ბრძანებით რუსმა კაზაკებმა მათრახებით სცემეს სამღვდელოების კრების მონაწილენი. თბილისში დაძაბული ვითარება შეიქმნა. ქართული ინტელიგენციის წარმომადგენლებმა ილია ჭავჭავაძის მეთაურობით მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვს მოსთხოვეს ეგზარქოს ალექსის საქართველოდან გაწვევა. რუსეთის ხელისუფლება იძულებული გახდა ალექსი ეგზარქოსთან ერთად საქართველოდან გაეწვია ცნობილი შავრაზმელები: დეკანოზი ვოსტორგოვი და არქიმანდრიტი ნიკანდრი. ეგზარქოსი ალექსი დევნიდა ცნობილ საეკლესიო მოღვაწეს ეპისკოპოს ალექსანდრე ოქროპირიძეს. მისი წარდგინებითა და რენეგატ ეპისკოპოს დიმიტრი აბაშიძის დაბეზღებით 1903 წელს ეპისკოპოსი ალექსანდრე იმპერატორის საყვედურით გადააყენეს გურია-სამეგრელოს ეპარქიის მმართველის თანამდებობიდან და მის ადგილზე დანიშნეს ეპისკოპოსი დიმიტრი აბაშიძე. ალექსანდრე ეპისკოპოსის “დანაშაული” ის იყო, რომ გურია-სამეგრელოს სკოლებიდან არ განდევნა ქართული ენა და არ დააჩქარა ამ მხარის გარუსება. რაც შეეხებოდა ეპისკოპოს დიმიტრი აბაშიძეს, იგი იყო ცნობილი რუსი შავრაზმელის ი. ვოსტორგოვის იდეების ერთგული,