პეტრიწონის ანუ ბაჩკოვოს სავანე მთელ ბულგარეთში სიდიდით მეორე ადგილზეა რილის მონასტრის შემდეგ. იგი აშენებულია სოფელ ბაჩკოვოში (წინათ ეს სახელი ერქვა სოფელ პეტრიწონის ერთ-ერთ საყანე ადგილს (რაც ბერძნულად ,,კლდეს” ნიშნავს (,,პეტრა”). აქედანაა მონასტრის პირვანდელი სრული დასახელებაც: ,,მონასტირიონ ტო ივერიკონ პეტრიწონ”), ის მდებარეობს ასენოგრადის რაიონში, ქ. პლოვდივიდან 28 კილომეტრის დაშორებით, როდოპის ხეობის მდინარე ასენიცას (ჩეპელარსკას) მარჯვენა მხარეს.
პეტრიწონის სავანის დამაარსებელი და აღმშენებელია ბიზანტიის კეისრის – ალექსი კომნენის კარზე გაძლიერებული თავადი, დასავლეთის ჯარების მთავარსარდალი, მე-11 საუკუნის ცნობილი სახელმწიფო მოღვაწე, ტაოელი გრიგოლ ბაკურიანისძე. მან სავანის ასაშენებლად სპეციალურად შეარჩია თავისი კუთვნილი სოფელი პეტრიწონი, რომელიც ბუნების მრავალი სიკეთით იყო უხვად შემკული. გრიგოლმა თავის ძმასთან, აბასთან ერთად, 1083 წელს ბულგარეთში (მაშინ იგი ბიზანტიის შემადგენლობაში შედიოდა) ააშენა პეტრიწონის სავანე, ხოლო 1084 წელს სავანეს შეუდგინა ტიპიკონი (წესდება).
გრიგოლის მამა, ერისთავთერისთავი ბაკურიანი, ბაგრატიონთა დიდებულ გვარს ეკუთვნოდა. მას და მის ძმას, ხვასროვანს, ტაოში დიდი მამულები ჰქონდათ და პატივითა და დიდებით იყვნენ მოსილნი. ბაკურიანს ჰყავდა რამდენიმე ასული და ორი ვაჟი – გრიგოლი და აბასი. გროგოლს მამა (ბაკურინი ა.პ.) ადრე გარდაეცვალა, დედამ მთელი ქონება თავის ქალიშვილებს დაუტოვა მზითევში, გრიგოლს და აბასს კი არაფერი მისცა. მათ დიდი გაჭირვება ნახეს ცხოვრების გზაზე, სანამ ქონებას შეიძენდნენ. ძმებმა ქონება და პატივი ხმლით მოიპოვეს. განსაკუთრებით დაწინაურდა უფროსი ძმა გრიგოლი, გულადი მეომარი და შორსმჭვრეტელი სარდალი. გრიგოლი და აბასი განათლებული, ხელოვნებისა და ფილოსოფიის მოყვარული კაცები ყოფილან. 1083 წელს აბასი გარდაიცვალა და თავისი ადგილ-მამული ანდერძით ძმას დაუტოვა.
კეთილსინდისიერი სამსახურისთვის იმპერატორ ალექსი კომნენოსს გრიგოლი დასავლეთის დიდ დომესტნიკად, ე.ი. იმპერატორის ჯარების მხედართმთავრად დაუნიშნავს ევროპაში. გრიგოლს მიანიჭეს სევასტოსის (,,პატიოსანი”) წოდება. იმდროინდელ საბერძნეთში ეს წოდება კეისაროსის შემდეგ ყველაზე მაღალი ტიტული იყო. იმპერიაში ორი დომესტნიკი იყო: აღმოსავლეთის და დასავლეთის. ერთ-ერთი მათგანი (დასავლეთის) გრიგოლ ბაკურიანისძე გახლდათ. იმპერატორისგან საჩუქრად გრიგოლს ბევრგან ჰქონდა მიღებული ადგილ-მამულები. კერძოდ, ანისის მხარეში, ტაოს მხარეში, არმენიაკთა თემში, ფილიპოპოლში, ახრიდონში, სოფელ სიკონში, ხარპეტიკონში და ვოლერონში.
1086 წელს ბიზანტიას პაჭანიკები შემოესივნენ. გრიგოლ ბაკურიანისძეს მოადგილედ ჰყავდა მამაცი ნიკოლოზ ვრანა. როდესაც ბიზანტიელები მიუახლოვდნენ ციხე-სიმაგრე ბელიატოვოს, სადაც პაჭანიკები იყვნენ დაბანაკებულნი, გრიგოლ ბაკურიანისძემ, სტრატეგიულად არახელსაყრელი პირობების გამო, თავი შეიკავა იერიშისგან. პაჭანიკებს კარგად გაემაგრებინათ ბელიატოვოს მისასვლელები და ასეთ პირობებში პირდაპირ იერიშით ციხე-სიმაგრის აღება და გამარჯვება საეჭვო იყო. მაგრამ ნიკოლოზ ვრანის დაჟინებული მოთხოვნით დაიწყო ბრძოლა და ამ ბრძოლაში ბიზანტიელები დამარცხდნენ. გმირულად დაიღუპნენ ნიკოლოზ ვრანა და გრიგოლ ბაკურიანისძეც. როდესაც ეს სამწუხარო ამბავი შეიტყო ალექსი კომნენოსმა, მან მწარედ დაიტირა გრიგოლ ბაკურიანისძე, რადგან იმპერატორს განსაკუთრებით უყვარდა იგი.
გრიგოლის გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე (1083წ.) ბიზანტიაში სიმშვიდემ დაისადგურა. გრიგოლმა გადაწყვიტა თავისი სიმდიდრე და უფლებები გამოეყენებინა და სამშობლოდან მოშორებულ კაცს სულის ხსნისათვის ეზრუნა. მან თავის მამულში, სოფელ პეტრიწონში, საუკეთესო სამონასტრო ადგილი ამოარჩია და ქართველთა მონასტერი დააარსა. გრიგოლმა მონასტერს მრავალი ციხე და სოფელი შესწირა, კერძოდ, ფილიპოპოლის თემში მდებარე ციხე, ბაჩკოვოს, დობროსტანის, ბურსეოსის, ლელკუვას და ავროვას აგარაკები თავისი მამულებით. სოფელი სტენიმახი ორი ციხით და აგარაკებით. პეტრიწონის მონასტერს უბოძა, ასევე, სოფლები მრავალი კომლი გლეხით, საძოვრები, სათევზაო ტბა, წისქვილი, სასნეულო-საავადმყოფო, სამი სასტუმრო (სტენიმახის, მარმარის და პრილონგის) საეკლესიო წიგნები, ხატები, საეკლესიო ნივთები, ჯვრები პატიოსანი ნაწილებითურთ, სახარებები. გრიგოლმა თავის დაარსებულ ქართველთა მონასტერს შეუდგინა ტიპიკონი, ანუ წესდება, რომელიც 36 მუხლისგან შედგება. მასში მითითებულია, თუ როგორ უნდა იცხოვრონ მონასტერში.
გრიგოლ ბაკურიანისძის ძალისხმევითა და ალექსი იმპერატორის შემწეობით პეტრიწონის სავანეს სტავროპეგიულობის ხარისხი ებოძა, რაც მას განსაკუთრებულ პრივილეგიებს ანიჭებდა და ქართველი ბერების უფლებებს განამტკიცებდა. მონასტერი თავისუფლდებოდა ყოველგვარი გადასახადებისაგან – ,,სამეუფოსა და საპატრიარქოსა, სამიტროპოლიტოსა და საებისკოპოსოსა და სამამასახლისოსა ყოველსა”. გრიგოლის ნათესავებსაც აეკრძალათ მონასტრის საქმეებში ჩარევა და მისი ქონებიდან რაიმე ნაწილის მოთხოვნა.
ტიპიკონი გრიგოლმა შეადგინა ორ ენაზე – ქართულად და ბერძნულად. ქართულად იმიტომ, რომ ქართველთა მონასტერში ქართველ ბერებს წელიწადში რამდენჯერმე ხმამაღლა წაეკითხათ და მოცემული განაწესის მიხედვით ემოქმედათ. ბერძნული კი სახელმწიფო ენა იყო და იურიდიული ძალაც ბერძნულ ტექსტს ენიჭებოდა. ბერძნული ორ ცალად დაწერეს: ერთი ბიზანტიის დედაქალაქ კონსტანტინეპოლში შესანახად და მეორე – მონასტრისთვის. გრიგოლმა თავისი მონასტრისათვის ნიმუშად კონსტანტინეპოლის წმ. პაგანის ტიპიკონი აიღო. მან თავისი ხელწერით დაამტკიცა პეტრიწონის მონასტრის წესდება. ბერძნულ ცალებზე გრიგოლმა ხელი მოაწერინა აგრეთვე, იერუსალიმის პატრიარქს ეფტვიმეს, რომელიც თესალონიკიდან იერუსალიმს მიმავალი ესტუმრა მას ფილიპოპოლში.
პეტრიწონის სავანე იმ დროს ააგეს, როდესაც ბიზანტიის ქართულ მონასტრებში, განსაკუთრებით ათონის მთაზე, ქართველთა სამონასტრო მეურნეობის დაუფლების მიზნით, ბერძნები მეტისმეტად ავიწროვებდნენ ქართველებს. ეს კარგად იცოდა გრიგოლმა და თავის მიერ აშენებული მონასტერი მხოლოდ ქართველებს განუკუთვნა. მან ტიპიკონში საგანგებოდ მიუთითა, რომ მონასტერში არასდროს შეეშვათ ბერძენი ბერად. მონასტერში შეიძლებოდა მხოლოდ ერთი ბერძენი ყოფილიყო და ისიც ბერძნულ ენაზე სამონასტრო საქმეების მომწესრიგებელი.
წესდების ოცდამესამე თავში გრიგოლ ბაკურიანისძე სასტიკად კრძალავს პეტრიწონის მონასტერში ბერძნების მიღებას: ,,მე ვურჩევ ყველას ამ მონასტერში მყოფს და უმტკიცესი დადგენილებით ვაწესებ, რომ არასოდეს ამ ჩემს მონასტერში ბერძენი ხუცესი ან მონაზონი არ იქნეს დამტკიცებული, გარდა ერთი მდივნისა, რომელმაც იცის წერა და რომელიც ხანდახან მთავრებთან გააგზავნის წერილს წინამძღვრისგან და მათთან გაგზავნილს მისგან უკან დაიბრუნებს და მონასტრის საქმეებს წარმართავს”. წესდების ამავე მუხლის ძალით იკრძალება დედაკაცის შესვლა მონასტერში, გარდა ეკლესიის დღესასწაულისა და მაშინაც ის წირვის შემდეგ სწრაფად უკან უნდა წასულიყო. გრიგოლმა აკრძალა მონასტერში ცოლიანი კაცის ცხოვრება, ასევე, მონასტრის მახლობლად დედათა მონასტრის აგება.
პეტრიწონის წესდების თანახმად, ბერებს ტრაპეზი საერთო ჰქონდათ, საჭმელ-სასმელი ყველასთვის ერთნაირი იყო, გარდა ავადმყოფებისა და მოხუცებისა. სავანის წინამძღვრად ირჩევდნენ ყველაზე გონიერს. ახალი წინამძღვარი ძველის დასაფლავების მესამე დღეს ღამისთევით იხდიდა პანაშვიდს, ხოლო მეოთხე დღეს საღვთო საიდუმლოს შესრულების შემდეგ მას ძმები ეამბორებოდნენ და უხვ ტრაპეზს უშლიდნენ.
პეტრიწონის სავანის პირველ წინამძღვრად გრიგოლ ბაკურიანისძის ძემ დაამტკიცა გრიგოლ მონაზონი (ვანელი). პეტრიწონის წესდების თანახმად, სავანეში ორმოცდათერთმეტი მონაზონი უნდა ყოფილიყო. ამასთან, ერთი წინამძღვარი, ორი იკონომოსი (სამეურნეო საქმეების უფროსი), ერთი მონაზონი – ზედამხედველი – დეკანოზი, ექვსი მღვდელი, ორი დიაკონი, მნათე, ღვინისმწდე, მეტრაპეზე, მესტუმრე, მოხუცთა და სნეულთა მომვლელი, მეპურე, მზარეული, მეკარე და დანარჩენი მგალობელი ბერები. ერთიც ბერძენი მწერალი მთავრობასთან მიმოწერისთვის.
მე-17 საუკუნეში პეტრიწონის სავანე კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს ექვემდებარებოდა, რაც ხელს უწყობდა პეტრიწონში ბერძნების ბატონობას. სამწუხაროდ, ბერძნებმა მთლიანად დაისაკუთრეს პეტრიწონი. გამართლდა გრიგოლ ბაკურიანისძის შიში. მონასტერი შეაკეთეს, ახალმა ხელმძღვანელობამ მონასტერს სახელიც შეუცვალა და ბაჩკოვოს მონასტერი უწოდა, რადგან სოფელ პეტრიწონს უკვე ბაჩკოვოს ეძახდნენ. პეტრიწონის ტიპიკონი დარჩა, როგორც ისტორიის ამსახველი დოკუმენტი. მასში დროდადრო საპატიო სტუმრები ჩანაწერებს აკეთებდნენ. მაგალითად, ტიპიკონის ქართული ტექსტის ბოლოს 1669 წლის 15 ოქტომბერს იერუსალიმის პატრიარქს დოსითეოსს ხელი მოუწერია ქართულად – ,,იერუსალიმონ დოსითეოს”. იმავე გვერდზე არის იერუსალიმის პატრიარქის – ხრისანთეს ჩანაწერი 1720 წ. 7 აპრილის თარიღით. აქვეა ახალციხელი მღვდლის – იოანე მარკოზაშვილის ჩანაწერიც ნუსხური ხელით 1702 წ. აგვისტოს. ტიპიკონი, რომელიც ამჟამად სოფიის ეროვნულ ბიბლიოთეკაში ინახება, წარმოადგენს ასლს. იგი 1702 წ. გადაუწერია ახალციხელ ქართველ ბერს, იოანე მარკოზაშილს. 1720 წელს ხრისანთე პატრიარქს პეტრიწონის სავანის ტიპიკონის ასლი განუმზადეს ბერძნულ ენაზე. ამ ტექსტში ბევრი შეცდომაა, თუმცა ორიოდე ადგილი ,,შესწორებულია“. კერძოდ, გრიგოლ ბაკურიანისძის ანდერძში, სადაც ეწერა, წესდება შედგენილია ქართულად და ბერძნულად და ხელმოწერილია ჩემ მიერო, ჩაუმატებიათ, თითქოს წესდება სომხურადაც დაიწერა და მას ხელი გრიგოლმა სომხურად მოაწერაო. ამ ,,შესწორებამ” შემდგომში დიდი გაუგებრობა გამოიწვია. ამის საფუძველზე აკად. ნ. მარმა ააგო მცდარი თეორია, თითქოსდა გრიგოლ ბაკურიანი სომეხი ქალკედონიტი იყო.
პეტრიწონის ტიპიკონით დაინტერესდა ბერძენი მკვლევარი გიორგი მუსეოსი, რომელმაც 1782 წ. შესრულებული თარგმანის ტექსტი შეისწავლა და გამოსცა 1888 წ. აქედან იწყება ტიპიკონის მეცნიერული კვლევის ისტორია. შემდეგ ტიპიკონით დაინტერესდა ფრანგი მეცნიერი ლუი პტი. მან 1904 წ. გამოაქვეყნა რუს ბიზანტიონისტთა ორგანოში. მე-19 საუკ. ბოლოს, სანამ მონასტრის ქონებას წიგნებსა და ხელნაწერებს სოფიის სინოდალურ ბიბლიოთეკას გადასცემდნენ, ბერძნებმა მოასწრეს ზოგიერთი ნივთის და, პირველ რიგში, მონასტრის ტიპიკონის დამალვა, რადგან იგი მათ წინააღმდეგ ღაღადებდა: მონასტერში ერთის მეტი ბერძენი არ იყოსო. ამიტომ იგი წაიღეს კორაისის სახ. ბიბლიოთეკაში კუნძულ ქიოსზე. კორაისის ბიბლიოთეკის კატალოგში ჩვენი ქართულ-ბერძნული ხელნაწერი ჩაწერეს, როგორც სომხურ-ბერძნული ხელნაწერი. მეცნიერებს, რა თქმა უნდა, გაუჭირდათ მისი მიგნება.
სოფიის უნივერსიტეტის პროფ. ვსევოლოდ ნიკოლაევმა ქიოსზე დაცული ხელნაწერების შესახებ ორი გამოკვლევა გმოაქვეყნა. სიაში 26 ხელნაწერი იყო და 26-ე ხელნაწერის შესახებ ეწერა: ,,ხელნაწერი წიგნი უცნობ ენაზე ახალი დროისა… ნაწერი სომხურს ჰგავს, მაგრამ სომხური არ არის”. ტიპიკონის ბერძნული ტექსტი გამოსცა აკადემიკოსმა სიმონ ყაუხჩიშვილმა 1963 წ. მას ქართული თარგმანი, გამოკვლევა და სათანადო შენიშვნები დაურთო. 1971 წ. აკადემიკოსმა აკაკი შანიძემ გამოსცა ტიპიკონის ქართული რედაქცია, მას დაურთო რუსული თარგმანი და ვრცელი გამოკვლევები ქართულ და რუსულ ენებზე და ბრწყინვალე სამეცნიერო აპარატურა.
ა. შანიძემ ყოველმხრივი ფილოლოგიური ანალიზის გზით გაარკვია გრიგოლ ბაკურიანისძის მიერ პეტრიწონის მონასტრისთვის შედგენილი ტიპიკონის ქართული და ბერძნული ტექსტების ურთიერთობა, დაადგინა, რომ გარკვეული ცვლილებები შეუტანიათ გვიანდელ ბერძნულ ხელნაწერში, ქართული ტექსტი კი პირვანდელი სახით არის დაცული. საფუძველი გამოეცალა მარის თეორიას, რომელსაც ზოგი სხვა მკვლევარიც იმეორებდა, თითქოს გრიგოლ ბაკურიანისძე ტაოელი სომეხი იყო, მაგრამ დიოფიზიტური სარწმუნოებისა. როგორც ა. შანიძე აღნიშნავს, გრიგოლის ქართველობა არაერთგზის არის ხაზგასმული ტიპიკონის ტექსტში. მას თავი მოაქვს, რომ ,,ქართველნი ვართ ნათესავით მხნენი და მხედრობით აღზრდილი და მარადის ჭირვეულსა ცხოვრებასა ჩვეულნი” . როგორც ვხედავთ, აქ ლაპარაკია ნათესავით, ე.ი. ტომით, ეროვნებით ქართველობაზე და არა სარწმუნოებაზე. ამრიგად, საბოლოოდ გაიფანტა ბურუსი გრიგოლ ბაკურიანისძის პიროვნების გარშემო და ეს დიდი ქართველი მოღვაწე და დიდი პატრიოტი უფრო ნათელი სახით წარმოდგა ჩვენ წინაშე.
1892 წელს კონსტანტინეპოლის პატრიარქმა მონასტრის იღუმენად დანიშნა არქიმანდრიტი მაკარი, რომელმაც სამონასტრო მიწები გაყიდა. ვარაუდობენ, რომ სწორედ ამ დროს დაიკარგა მონასტრიდან ბერძნულ-ქართული ტიპიკონი, რომელიც მოგვიანებით კუნძულ ქიოსზე, კორაისის ბიბლიოთეკაში, აღმოჩნდა. 1894 წელს მონასტრის ძმობამ თხოვნით მიმართა ბულგარეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას, რათა მონასტერითავის გამგებლობაში მიეღო. 1895 წელს კონსტანტინეპოლის პატრიარქის, ანტიმოზ VII-ისგან მოვიდა შეტყობინება, რომ, მართალია, მრავალი წლის მანძილზე პეტრიწონის მონასტერი, როგორც სტავროპეგია, ექვემდებარებოდა უშუალოდ კონსტანტინეპოლის პატრიარქს, ისტორიული სინამდვილე მოითხოვდა, რომ იგი გადასულიყო ბულგარეთის საეგზარქოსოს იურისდიქციაში, როგორც სტავროპეგიული.
პეტრიწონის სამონასტრო კომპლექსში გრიგოლ ბაკურიანისძემ სამი ეკლესია განათავსა: ერთი დიდი ტაძარი – ღვთისმშობლის სახელზე და ორი მომცრო – იოანე ნათლისმცემლისა და წმ. გიორგის სახელზე. წარსულში მონასტერს არაერთი განსაცდელი შეემხთვა დამპყრობთაგან. XV საუკუნის გამანადგურებელი ხანძრის შემდეგ მთელი სამონასტრო კომპლექსიდან მხოლოდ წმ. მთავარანგელოზთა ეკლესია გადარჩა, რომელიც, სავარაუდოდ, მისი ქტიტორის – გრიგოლ ბაკურიანისძის გარდაცვალების შემდეგ იყო აგებული. ხალხის მოწადინებით და ბერების მიერ ერში შეგროვილი შემოწირულობით XVI-XVIII საუკუნეებში კვლავ აღდგა გრიგოლ ბაკურიანისძის დროს დაარსებული მონასტერი.
დღეისათვის პეტრიწონის სამონასტრო კომპლექსი ასე გამოიყურება: მონასტერი საცხოვრებელი ნაგებობებით არის შემოსაზღვრული და გაყოფილია ორად – მის ჩრდილოეთ ეზოში აღმართულია ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლისა (XVIII ს.) და წმ. მთავარანგელოზთა (XII ს.) ეკლესიები, სამხრეთ ეზოში კი – წმ. ნიკოლოზის ეკლესია (1834-36 წწ.). საცხოვრებელ ნაგებობებში, რომლებიც გალავნის მაგივრობასაც წევენ, მოთავსებულია ბერებისა და მონასტრის სხვა მკვიდრთა სენაკები, ოთახები მომლოცველებისა და სტუმრებისათვის.
პეტრიწონის საძვალე
პეტრიწონის სავანე აერთიანებს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის, წმ. მთავარანგელოზის და წმ. ნიკოლოზის ტაძრებს. ამათ გარდა ცალკე (მონასტრიდან 200 ნაბიჯის დაცილებით) მთის ფერდობზე დგას ორსართულიანი (სამარხო) საძვალე – აკლდამა, რომელშიც გრიგოლმა გადმოასვენა თავისი ძმის – აბასის ნეშტი. გრიგოლის ნეშტიც ამავე საძვალეში დაკრძალეს თავისი ძმის გვერდით. მონასტრის ყველაზე ძველი ნაგებობაა საძვალე, რომელიც ერთადერთია, რაც სრული სახით შემორჩა გრიგოლ ბაკურიანისძის დროიდან. სამაროვანი – სიგრძით 21 და სიგანით 7 მეტრი, ერთნავიანი, ორსართულიანი შენობაა, რომლის ქვედა სართულზე საძვალეა, ხოლო ზემო სართული წარმოადგენს ეკლესიას. აკაკი შანიძის ვარაუდით, ეს ბაკურიანისძის დროინდელი წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესიაა. საძვალე შიგნით სამი განყოფილებისაგან შედგება: კარიბჭე, შუა ნაწილი და საკურთხეველი. კარიბჭეს წინათ ოთხი შესასვლელი ჰქონდა. რესტავრაციის შემდეგ სამი ამოუშენებიათ და ერთი დაუტოვებიათ. საძვალე მოხატულია ქართველი ხატმწერის – იოანე ივეროპულოსის მიერ. არსებობს მოსაზრება, რომ იგი თვით გრიგოლ ბაკურიანისძეს ჩამოუყვანია საქართველოდან.
პეტრიწონის სავანე ორსართულიანია, ის მაღალი გალავნითაა გარშემორტყმული და მთლიანად მწვანეში ჩაფლული, გარედან ნამდვილად ციხე-სიმაგრეს ჰგავს. გრიგოლს ტაძრის მოსახატად და ასაშენებლად 50 ქართველი მოუწვევია. სავანეს დღემდე შემორჩენია გრიგოლის დროინდელი რკინის ფილამესრიანი კარიბჭე, რომელიც დღემდე აკვირვებს მნახველს. საძვალეს ქვედა სართულის მარცხენა მხარეს, პირველ ნიშში, შემორჩენილია მონასტრის არქიტექტორების – გრიგოლ და აბას ბაკურიანისძეთა უძველესი ფრესკა, რომელზედაც ძმები წარმოდგენილნი არიან, როგორც მონასტრის დამაარსებელ-აღმშენებლები, მონასტრის მინიატურული მოდელით ხელში.
წმ. მთავარანგელოზთა ტაძარი
არსებობს საფუძველი, ვივარაუდოთ, რომ წმ. მთავარანგელოზთა ეკლესია მონასტრის დამაარსებლის (გრიგოლ ბაკურიანისძის ა.პ.) გარდაცვალების შემდეგ არის აგებული, იმპერატორ ალექსი I კომნენოსის მეფობის პერიოდში. ტაძარი 1846 წელს მოხატა იოანე მოსხმა. იგი ამჟამად დაზიანებულია, მაგრამ რაც მოღწეულია, გარკვეულწილად მიუთითებს ძველ ქართულ სატაძრო არქიტექტურასთან კავშირზე. ტაძრის გარეთა საფასადო ქვის წყობაში ქართული ტაძრებისათვის დამახასიათებელი ყრუ ნიშებია გამოყენებული.
ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ტაძარი
ჩრდილოეთით, ეზოს შუაგულში, ბაკურიანისძისეული ეკლესიის ნაფუძვარზე დგას ღვთისმშობლის მიძინების ტაძარი. XV საუკუნეში დანგრეული ძველი ეკლესიის ადგილზე 1604 წელს აშენდა ამ პერიოდისათვის თითქმის ერთადერთი დიდი ტაძარი ბულგარეთში (XVI საუკუნის ბოლომდე ბულგარელებს დამპყრობთაგან თავიანთ მიწაზე აკრძალული ჰქონდათ ტაძრების მშენებლობა). ტაძარში უხვად იღვრება სინათლე გუმბათის თაღში ამოჭრილი 12 სარკმლიდან. დასავლეთის კარზე განთავსებული წარწერა მიუთითებს, რომ ძველი მოხატულობა 1850 წელს განუახლებია ბერძენ ხატმწერ იოანე მოსხს. ეკლესიის აშენების თარიღი აღნიშნულია წარწერაში, რომელიც გვაუწყებს, რომ იგი აგებულია ,,იღუმენი პართენის დროს 7112 (1604) წელს”. ტაძრის მთავარი სიწმიდეა ღვთისმშობლის საკვირველმოქმედი ქართული ხატი.
წმ. ნიკოლოზის ეკლესია
სამხრეთის ეზოში აღმართულია 1834-1836 წლებში აგებული წმიდა ნიკოლოზის გუმბათოვანი ეკლესია, რომელიც მოხატულია ხატმწერ ზაქარია ზოგრაფის მიერ. ფრესკების დიდი ნაწილი ეთმობა წმ. ნიკოლოზის ცხოვრებას და უდიდეს საეკლესიო დღესასწაულებს.
პეტრიწონის სავანიდან განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს წმ. ნიკოლოზის ტაძარი, რომელშიც მოთავსებული იყო სასულიერო სემინარია; აქ ყრმები სწავლობდნენ ქართულ ენაზე და ემზადებოდნენ მღვდლის ხარისხისათვის, რომ პეტრიწონშივე დარჩენილიყვნენ მღვდელმსახურებად. სამეცნიერო აკადემია პეტრიწონის სავანეში მოეწყო მას შემდეგ, რაც მის პირველ რექტორად დაინიშნა გამოჩენილი ქართველი ფილოსოფოსი იოანე, რომელსაც სოფლის სახელი (,,პეტრიჩი”)პეტრიწი ანუ პეტრიწონელი ეწოდა.
იოანე სწავლობდა მანგანის აკადემიაში, რომელიც იმ დროისათვის ელინური კულტურის ცენტრს წარმოადგენდა. იგი იყო დიდი ფილოსოფოსების – მიქაელ ფსელოსისა და იოანე იტალოსის მოწაფე. კონსტანტინეპოლში იოანემ თავის მასწავლებლებთან ერთად ოფიციალური კონსერვატიული წრეების მიერ დევნა-შევიწროვება განიცადა. იგი კონსტანტინეპოლიდან გააძევეს, ამიტომ ის ბულგარეთში, პეტრიწონის მონასტერში დამკვიდრდა და ოცი წლის განმავლობაში ხელმძღვანელობდა მსოფლიოში განთქმულ პეტრიწონის კულტურის კერას. ეს წლები იოანესთვის სამწერლო-სამეცნიერო მოღვაწეობის საუკეთესო ხანა იყო. იოანე პეტრიწს შექმნილი აქვს როგორც ორიგინალური შრომები, ისე თარგმანები ფილოსოფიაში, ისტორიაში, ჰიმნოგრაფიასა და მეცნიერების სხვა დარგებში.
მონასტერში გახსნილი სემინარია მოსამზადებელი საფეხური იყო აკადემიაში სამეცნიერო მუშაობის გასაგრძელებლად და ღვთისმსახურების შესასწავლად. პეტრიწის სემინარიაში ასწავლიდნენ გრამატიკას, რიტორიკას, დიალექტიკას, მუსიკას, ხატვას, ფილოსოფიას, საამკინძაო საქმეს ()წიგნის აკინძვა, აწყობა) და სხვა.
სემინარიის დამთავრების შემდეგ ვინც მღვდლად ვერ ეკურთხებოდა, ერისკაცად რჩებოდა სამოქალაქო დაწესებულებასა ან სკოლებში კულტურულ-საგანმანათლებლო მუშაობის საწარმოებლად. სემინარიავე ამზადებდა კადრებს პეტრიწონის აკადემიაში სამეცნიერო მუშაობისთვის. მათი საკვლევი და სასწავლო ობიექტები იყო ფილოსოფია, ისტორია, გრამატიკა, ასტრონომია, ბიბლიოგრაფია, აგიოგრაფია, პიიტიკა და სხვა.
1106 წ. მეფე დავით აღმაშენებელმა (1089 – 1125) გელათში შექმნა სალიტერატურო ცენტრი, გელათის აკადემია, სადაც სხვა ფილოსოფოსებთან ერთად უცხოეთიდან იოანე პეტრიწიც მოიწვია და გელათის აკადემიის რექტორად დანიშნა. იოანე პეტრიწს გელათში უთარგმნია ,,იოსიპოსის წიგნი ჰურიისა”. პეტრიწის თარგმანი შეიცავს ამ თხზულების მხოლოდ 15 წიგნს. 5 წიგნის თარგმანი კი დაკარგულია.
იოანე პეტრიწს ქართული გრამატიკის შედგენასაც მიაწერენ. ანტონ კათალიკოსი, მარი ბროსე და ალ. ცაგარელი მას გრამატიკოსად მოიხსენიებენ. ეს აზრი, ალბათ, იმას ემყარება, რომ იოანე პეტრიწს თავისი ორიგინალურ თხზულებაში (,,განმარტება”) ვრცელი გრამატიკული მსჯელობა აქვს დართული.
ეკლესიის მდიდარი განძეულობიდან ყურადღებას იქცევს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის უძველესი სასწაულმოქმედი ხატი, რომელიც მონასტრის შუა, საპატიო ადგილზეა მოთავსებული. იგი 1311 წელს ქართული დამახასიათებელი აჟურჭედით მოუჭედავთ ტაოელ ძმებს – ათანასესა და ოქროპირს. მონასტერში დაცული გადმოცემით, ეს ხატი ლუკა მახარებლის მიერ არის დაწერილი და იგი საქართველოდან ჩამოაბრძანეს. ხატის დღესასწაულს აღნიშნავენ ბრწყინვალე შვიდეულის ორშაბათს. რაც შეეხება ხატის პეტრიწონში მობრძანების თარიღს, მას გრიგოლ ბაკურიანისძის მოღვაწეობის პერიოდსაც უკავშირებენ და XIV საუკუნესაც. პირველის სასარგებლოდ იხსენებენ აპოკრიფულ გადმოცემებს, რომლის თანახმადაც, იმ დროს, როდესაც გრიგოლი კარში მსახურობდა, ეს ხატი ერთხანს იქაურ ეკლესიაში ყოფილა დასვენებული. გარდა ამისა, წესდება-ტიპიკონში გრიგოლი მონასტერს ამ უდიდესი სიწმიდის მიხედვით მოიხსენიებს: ,,… მონასტრისა ჩემისა ქართველთა ღვთისმშობელისა პეტრიწონისადა”. მეორე ვერსიის სასარგებლოდ მეტყველებს თვით ხატის ქართულად დამამშვენებელთა – ძმების, ათანასის და ოქროპირის, მოღვაწეობის ხანა.
პეტრიწონის სავანეს ჰქონდა საკუთარი ბიბლიოთეკა, საიდანაც დიდძალი ლიტერატურა გაიტანეს. მისი ხელნაწერებიდან მხოლოდ თითო-ოროლა არის აღწერილი. სავანეს აქვს, ასევე, მუზეუმი, სადაც ინახება საჩუქრები. გრიგოლ ბაკურიანისძის ტიპიკონის მიხედვით აქ დღესაც ინახება ჯვარი ვერცხლისა, სასარდლო, წითელთვლებიანი, ფერიცვალების დიდი მინანქრიანი ხატი, რამდენიმე ათეული ხის ხატი, ვერცხლის ბარძიმ-ფეშხუმები, საცეცხლურები, ძვირფასი თვლებით შემკული ბერძნული სახარება და სხვა მრავალი საეკლესიო ნივთი.
,ქართლის ცხოვრების“ უწყებით, მეფე დავით აღმაშენებელი უხვად სწყალობდა უცხოეთში არსებულ ქართული სულიერ კერებს, მათ შორის, პეტრიწონის ქართულ მონასტერს. პეტრიწონის სავანე დაარსებიდან მე-15 საუკუნემდე ქართველთა ხელში იყო, შემდეგ კი ამ სავანეში ქართველთა კვალი იკარგება.