პერიოდულად შემოგთავაზებთ ახალგაზრდების მიერ საეკლესიო თემებზე მომზადებულ სტატიებს.
საზღვარგარეთის ქართული სამონასტრო ცენტრები
სამონასტრო ცხოვრებას საფუძველი IV-V საუკუნეებში ჩაეყარა, თუმცა მისი წინასახეები პირველ საუკუნეში უნდა ვეძიოთ. ის ისეთივე ძველთაძველია, როგორც დედა ეკლესია. მონასტერი ყოველთვის იყო ქრისტიანული სარწმუნოების მტკიცე ბურჯი. ამ უდიდეს მადლს არც ქართული ეკლესია მოჰკლებია. მოღვაწეობის ეს ფორმა საქართველოში სათავეს V ს-ში იღებს, ხოლო VI ს-ში ქვეყნის შიგნით და გარეთ არსებულ ქართულ სამონასტრო კერებში ცხოვრება დუღს და არნახულ სიმაღლეზე ადის (მ. თამარაშვილი) .
როგორც ცნობილია, ქართველებს ქრისტიანული ეპოქის ადრეული ხანიდანვე ინტენსიური ურთიერთობა ჰქონდათ ახლო აღმოსავლეთთან. ეგვიპტის, პალესტინისა და სირიის უდაბნოები ქართველ მოღვაწეთა საიმედო თავშესაფრად იქცა. ჩვენმა წინაპრებმა ამ ქვეყნების სავანეებს უკვე IV-V საუკუნეებში მიაშურეს.
ეგვიპტეში უკვე IV საუკუნეში მოღვაწეობდა გამოჩენილი ქართველი მოაზროვნე ევაგრე პონტოელი, ხოლო V საუკუნეში ეგვიპტის ერთ-ერთ უდაბნოში ქართული ბაზილიკაც აშენდა.
კიდევ უფრო მრავლად ჩანან ქართველები პალესტინაში (იერუსალიმსა და მის ახლოს არსებულ სავანეებში), სინას მთასა და შავ მთაზე (სირიაში).
თუ ადრე ქართველები ახლო აღმოსავლეთისკენ ისწრაფოდნენ და ნაყოფიერად მოღვაწეობდნენ, IX საუკუნიდან მათ გეზი დასავლეთისაკენ აიღეს და თანდათან დაიწყეს ბიზანტიის სამონასტრო კოლონიზაცია, რაც პირდაპირი შედეგი იყო საქართველო-ბიზანტიის ურთიერთობის გაძლიერებისა. დროთა განმავლობაში ქართველ მოღვაწეთა დასახლებამ ბიზანტიაში ფართო ხასიათი მიიღო და ქართულ-ბიზანტიური სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური და კულტურულ-ლიტერატურული ურთიერთობის გაცხოველების შედეგად სულ უფრო შესამჩნევი გახდა.
IX-X საუკუნეებში ბიზანტიური კულტურა სულიერი აღმავლობის გზას დაადგა, განსაკუთრებულ წარმატებას მიაღწია ბიზანტიურმა ლიტერატურამ. ყოველივე ამას ხედავდნენ, ამჩნევდნენ და აფასებდნენ ქართველი მოღვაწეები. ბიზანტია, როგორც ქრისტიანობის ბურჯი და მწიგნობრობის ცენტრი, ანდამატივით იზიდავდა მათ, ქართველმა მწიგნობარმა მამებმა მიზნად დაისახეს ბიზანტიური კულტურის საფუძვლიანი გაცნობა, გულდასმითი შესწავლა, შემოქმედებითი ათვისება და ამ სულიერი მონაპოვრის ქართულ სინამდვილეში გადმონერგვა; მათ საჭიროდ მიიჩნიეს ბიზანტიის კულტურულ-საგანმანათლებლო კერებში (თუ მათ ახლოს) დასახლება, რათა იქიდან კარგად ედევნებინათ თვალი ბიზანტიელთა შემოქმედებითი მუშაობისათვის. ამ მიზნით, IX-XI საუკუნეებში ბიზანტიის სხვადასხვა გეოგრაფიულ არეალში: ოლიმპზე, ათონზე, პეტრიწონში და სხვა. საფუძველი ჩაეყარა ქართული კულტურის ცენტრებს, ზოგან ჩამოყალიბდა ქართული ლიტერატურული სკოლები, რომლებიც თავისებურად შეუდგნენ ამ ქვეყნის კულტურის ათვისებას.
ათონის ივერთა მონასტერი. ქართული კულტურის სახელგანთქმულ ცენტრს, ათონის ივერთა მონასტერს (ანუ, როგორც მას ბიზანტიელები უწოდებდნენ – ,,ივირონს”) საფუძველი X საუკუნის მეორე ნახევარში ჩაეყარა. მისი დაარსება დაკავშირებულია ტაოელი წარჩინებული დიდაზნაურის – იოანეს (ერისკაცობაში ვარაზვაჩე), მისი შვილის – ექვთიმესა და თორნიკეს სახელებთან. ამ დიდი მამების სულიერი მემკვიდრის, გიორგი მთაწმიდელის მოღვაწეობის დროს, XI საუკუნეში, ივირონის მონასტერმა თავისი აყვავების უმაღლეს საფეხურს მიაღწია და გადაიქცა ლავრად, ეს იყო მსხვილი სამეცნიერო-სასწავლო ცენტრი, რომელიც ცნობილია, აგრეთვე, ათონის აკადემიის სახელით. აქ თავი მოიყარეს ქართველთა საუკეთესო კულტურულმა ძალებმა, რომელთაც თავიანთი თანამემამულეები აზიარეს დასავლეთის მდიდარ ლიტერატურულ მემკვიდრეობას. აქ ითარგმნა და გადაიწერა მომეტებული ნაწილი იმ ლიტერატურული განძეულობისა, რომლითაც სამართლიანად ამაყობს ჩვენი ძველი მწერლობის ისტორია. აქ, ათონზე, შეიქმნა და ჩამოყალიბდა განსაკუთრებული სალიტერატურო, საგრამატიკო და საკალიგრაფიო სკოლა, რომელმაც წარუშლელი კვალი დატოვა ჩვენს წარსულში. ერთი სიტყვით, არც ერთ სამონასტრო დაწესებულებას ისეთი მნიშვნელობა არ ჰქონია ჩვენი მწერლობისა და კულტურის ისტორიაში, როგორიც ათონის ივერიის მონასტერს” (კ. კეკელიძე).
ათონის მთაზე პირველი ქრისტიანული სავანეების დაარსების შემდეგ მალევე ჩნდება სხვა ხალხთა სათვისტომოები, რომელთა გვერდით ქართველებმაც დაიდეს ბინა. მათ ჯერ ბერძენთა მონასტერს შეაფარეს თავი, ხოლო შემდეგ ქართული სავანეც დააარსეს (მართალია, ქართველები X საუკუნის შუა წლებში, – 50-იან, განსაკუთრებით 60-იან წლებში – ჩანან ათონის მთაზე – ათოს სავანეში, კლიმენტის მონასტერში, ათანასეს ლავრაში, მაგრამ მათ ცალკე არსებული მონასტერი ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ.
გამოჩენილი ქართველი მოღვაწე იოანე, თავის ვაჟთან, ექვთიმესთან და რამდენიმე მოწაფესთან ერთად ათონის მთას 965 წელს ეწვია. მამებმა თავდაპირველად ათანასე ათონელის (920-1000) ლავრას მიაშურეს, მის სიახლოვეს დაისადგურეს. მალე მათ შეუერთდა ცნობილი სარდალი თორნიკე.
ათონელ ქართველთა საქმიანობა გახმაურდა. მემატიანის უწყებით, ,,განითქვა ჰამბავი მათი” და თანამემამულეებმა მათ სამყოფს მიაშურეს. მოწესეთა მომრავლების გამო იოანემ და მისმა ახლობლებმა ათანასეს ლავრაში დარჩენა შეუძლებლად მიიჩნიეს. ამ მიზნით, ,,ლავრისაგან განშორებულად, უდაბნოსა მშვენიერსა წმიდისა იოანე მახარებელისა ეკლესია აღაშენეს და სენაკები, და მუნ იყოფოდეს მრავალ ჟამ”.
წმ. იოანე, ექვთიმე და თორნიკე მთაწმიდელები
ჰაგიოგრაფის უწყების თანახმად, ყოველი სათნოებებით შემკულმა იოანემ, რომელსაც სამეფო კარზე დიდი პატივი ეპყრა, უარი თქვა ამქვეყნიურ სიამეზე. მან ოთხთა ეკლესიში შემონაზვნების შემდეგ ოლიმპოს მთას შეაფარა თავი. მოგვიანებით, მეფე დავით კურაპალატმა (961-1001წწ.) ბერძენ იმპერატორ რომანოზს მძევლად გაუგზავნა ექვთიმე, იოანეს ვაჟი, რამდენიმე სხვა კეთილშობილ ყმაწვილთან ერთად. როდესაც ეს ამბავი იოანემ შეიტყო, კონსტანტინეპოლში ჩავიდა და იმპერატორს შეევედრა, შვილი დაებრუნებინა. იმპერატორს სმენოდა ამ ბერის ღირსების შესახებ და მას მცირეწლოვანი ექვთიმე გადასცა. ბედნიერი იოანე შვილთან ერთად ოლიმპოზე დაბრუნდა; ორივე სათნოებებით აღსავსე სამონასტრო ცხოვრებას შეუდგა. მიუხედავად მათი სურვილისა, სახელი სწრაფად გაუვარდათ. ზედმეტ ყურადღებას რომ გაქცეოდნენ, ბერებმა ოლიმპო დატოვეს და თავი ათონის მთას, კერძოდ, სიწმიდით ცნობილი ათანასე დიდის პალავრას შეაფარეს. ისინი ათანასესთან ორ წელზე მეტ ხანს დარჩნენ.
ამავე პერიოდში საქართველოს მეფის, დავით კურაპალატის, ერთ-ერთმა ყველაზე სახელოვანმა სარდალმა თორნიკე ერისთავმა ზურგი აქცია საერო ცხოვრებას და მონასტრის კედლებს მიაშურა. თორნიკეს უკვე გაგონილი ჰქონდა იოანეს და ექვთიმეს სამონასტრო ცხოვრების ამბავი, აღარ დააყოვნა და მათ ათონის მთაზე შეუერთდა. ათონზე მათი მოღვაწეობა საქართველოდან ბევრ თანამემამულეს იზიდავდა. მათ გადაწყვიტეს, იოანეს და ექვთიმეს გზას შესდგომოდნენ. მორწმუნეთა ასეთი მოზღვავების გამო, იოანე, ექვთიმე და თორნიკე ათანასე დიდს შეუთანხმდნენ და იქვე ახლოს ააშენეს წმ. იოანე მახარებლის სახელობის ეკლესია და სენაკები, სადაც გააორკეცეს სიბეჯითე და მორწმუნეობა, მაგრამ თორნიკე მალე იძულებული გახდა, დროებით დაეთმო საეკლესიო ცხოვრება…” (მოსკოვის სინოდის (საპატრიარქოს) ბიბლიოთეკის ბერძნული ხელნაწერი #346 გვ.11-12).
979 წელს ბიზანტიის იმპერატორს აუჯანყდა მისი სარდალი ბარდა სკლიაროსი. საიმპერატორო კარმა დახმარებისათვის ქართველთა მეფეს – დავით დიდს (კურაპალატს) -მიმართა. მეფემ ბერძენთა დასახმარებლად 12.000 ცხენოსანი ლაშქარი გაგზავნა, რომელსაც სათავეში ხანგრძლივი მოლაარაკების შემდეგ ჩაუდგა იოანე-თორნიკ ყოფილი, მან გაამართლა მეფის იმედი – ბარდა სკლიაროსი დამარცხდა. მადლიერმა იმპერატორმა დავით კურაპალატს დიდი მიწა-წყალი უბოძა. ასევე, დააჯილდოვა თორნიკე ერისთავი, რომელმაც თავისი ქონების უდიდესი ნაწილი იოანე ბერს გადასცა. თვითონ კი კვლავ სამონასტრო ცხოვრებას დაუბრუნდა.
ათონზე მოღვაწე ქართველმა მამებმა ახალი ქართული სავანის დაარსება განიზრახეს (მათ უკვე ჰქონდათ საამისო მატერიალური შესაძლებლობა), მალე (980 წ.) ქართული მონასტრის მშენებლობა დაიწყეს და 983 წელს განასრულეს კიდეც. ასე დაარსდა ათონის ივერთა (ქართველთა) მონასტერი, ივირონი.
ათონზე დღესაც დიდი პატივით იხსენებენ იოანე-თორნიკეს. ამაზე მოწმობს არაერთი დოკუმეტური მასალა, რომელიც დღემდე შემოგვრჩა. ივირონის ერთ-ერთი საოცარი რელიკვიაა მისი ჯაჭვის პერანგი. იგი ინახება მონასტრის მუზეუმში, საგანგებო შუშის კარადაში, თორნიკეს თანამედროვის – იოანე ციმისკის საიმპერატორო სამოსელის გვერდით.
წმიდა მამებმა: იოანემ, გაბრიელმა და ექვთიმემ ახალი მონასტერი და ეკლესია ღვთისმშობლის სახელზე ააგეს. ეს ამბავი იმ პერიოდსა და მოვლენას დაემთხვა, როცა ზღვამ ხატმებრძოლობას გადარჩენილი მარიამ ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატი გამორიყა. ხატმა ახლოს არავინ მიიკარა, გარდა ქართველი წმიდა ბერისა – გაბრიელისა. სწორედ ამ ხატისა და ღვთიმშობლის სახელზე აშენდა ათონის ქართველთა (ივირონის) მონასტერი. წმ. მამებმა ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ტაძარში დააბრძანეს, მაგრამ ხატი სასწაულებრივად გარეთ, ტაძრის შესასვლელთან აღმოჩნდა, რის გამოც იწოდება პორტაიტისად, _ კარიბჭის ხატად.
წმიდა მამებმა არაფერი დაიშურეს მონასტრის დასამთავრებლად. მონასტრის შემოსავლის უზრუნველსაყოფად მათ ბიზანტიის იმპერატორ ბასილი II-ს სოფლები და მიწები სთხოვეს. მადლიერმა იმპერატორმა გაწეული სამსახურითვის ეს თხოვნაც შეუსრულა. არც ქართველი მეფეები აკლებდნენ შემდგომში მონასტერს მოწყალებასა და შეწირულობას.
მამა იოანეს მმართველობის დროს ათონის მონასტერი ძლიერ განვითარდა. მისი პირველი წინამძღვრის გარდაცვალებამ დიდი გლოვა გამოიწვია. საქართველოს ეკლესიამ მამა იოანე წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ 12 ივლისი დააწესა.
წინამძღვრობის ტვირთი იკისრა მამა იოანეს ვაჟმა, ექვთიმემ, იგი ცნობილი იყო არა მხოლოდ ასკეტური ცხოვრებით, არამედ საეკლესიო წიგნების თარგმნით, რითაც მან ქართული ეკლესია განამდიდრა.
ექვთიმე ბავშვობიდანვე გაიწაფა ბერძნულ ენაში და თავისი მამის, იოანეს ძალისხმევით დაიწყო წიგნების თარგმნა. ამ სამუშაოს 14 წლის მანძილზე 300 სასულიერო პირის ზრუნვასთან ერთად ერთგულად ეწეოდა (1005 წ-დან 1019 წ-მდე). ბოლოს უარი თქვა წინამძღვრობაზე და თავისი ადგილი მამა გიორგის დაუთმო.
ამაოდ არ ჩაიარა წმ.ექვთიმეს ძალისხმევამ – იგი ქართველებმა განმანათლებლად აღიარეს. ექვთიმეს ბიოგრაფი ათონის მთის ხელნაწერში მის მირ თარგმნილ 30-ზე მეტ წიგნს ჩამოთვლის. იგი 1028 წელს, 65 წლისა გარდაიცვალა. იგი ქართულმა ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ 13 მაისი დაადგინა.
წმ. ექვთიმე ათონელს გარს ეხვია თანამოღვაწეთა დასი (იოანე გრძელისძე, არსენი ნინოწმიდელი, იოანე ხახულელი, ზაქარია მირდატისძე და სხვა.), რომელმაც გარკვეული წვლილი შეიტანა ქართული წიგნადი ფონდის გამდიდრებასა და ათონის ლიტერატურული სკოლის განვითარების საქმეში.
ათონის ქართველთა მონასტერი არა მხოლოდ იოანესა და ექვთიმეს სიცოცხლეში გამოირჩეოდა, არამედ მომდევნო პერიოდშიც კარგა ხანს წარმოადგენდა ქართული კულტურის მძლავრ კერას, იქ გაჩაღებულ ლიტერატურულ საქმიანობაში მონაწილეობდა ქართველ მოღვაწეთა მრავალრიცხოვანი ჯგუფი (გრიგოლ მთაწმიდელი, სტეფანე ხახულელი, მიქაელი და სხვა.).
წმ. ექვთიმე ათონელს მალე გამოუჩნდა ღირსეული მიმდევარი და სულიერი მემკვიდრე – წმ. გიორგი მთაწმიდელი. მან იმდენად დიდი სამსახური გაუწია ქართველ ერსა და საქართველოს ეკლესიას, რომ მისი ბიოგრაფია ცალკე განხილვას იმსახურებს.
წმ. გორგი მთაწმიდელი დაიბადა დაახლოებით 1009 წელს, თრიალეთში, სამცხის მკვიდრთა – იაკობისა და მარიამის ოჯახში. 25 წლის გიორგი 1039 წელს სქემით შეიმოსა თავისი მოძღვრის – დიდი ილარიონ თუალელის ხელით. მან საიდუმლოდ დატოვა მონასტერი და სამოღვაწეოდ შავ მთას მიაშურა.
წმ. გიორგი მთაწმიდელი შავ მთაზე გიორგი დაყუდებულს დაემოწაფა. მან 3 წელი განმარტოებით გაატარა რომანწმიდის მონასტერში და დაახლოებით 1044 წელს იერუსალიმს ეწვია. იქიდან დაბრუნებული მოძღვარმა დაარწმუნა, ათონის მთაზე წასულიყო და წმ. ექვთიმეს დაწყებული მწიგნობრული საქმიანობა გაეგრძელებინა. ის მალე (1051 წ.) ათონის მონასტრის წინამძღვარი გახდა.
წმ. გიორგის თაოსნობით, წმ. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიიდან გადმოასვენეს წმ. ექვთიმეს ნეშტი და მთავარ ტაძარში, წმ. იოანეს გვერდით, დააბრძანეს. აქვე დაასვენა მან ნინოწმიდის ეპისკოპოსის – ნეტარი არსენისა და ბერი იოანე გრძელისძის წმ. ნაწილები, რომელიც თავდაპირველად სოხასტერის მონასტერში იყო დაბრძანებული.
მისი თხოვნით ბიზანტიის იმპერატორმა, კონსტანტინე მონომახმა, ათონის მონასტერი შეაკეთა. გიორგი მთაწმიდელს სამონასტრო ცხოვრების მართვა ხელს უშლიდა მეცნიერულ მუშაობაში, ამიტომ სავანის წინამძღვრობიდან გადადგომა არჩია. ყველა ხელნაწერი ათონში დატოვა და შავ მთას დაუბრუნდა, სადაც კვლავ საეკლესიო წიგნების თარგმნას მიჰყო ხელი. მის მიერ თარგმნილი წიგნების მნიშვნელობა იმდენად დიდი იყო, რომ მათ შეძენას ყველა მონასტერი ცდილობდა.
აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ბაგრატ IV –ის მოწვევით გიორგი მთაწმიდელი საქართველოში ჩავიდა, სადაც 5 წელი გაატარა. მისივე თხოვნით წმინდანმა საეკლესიო რეფორმა ჩაატარა. იგი ცდილობდა, საზოგადოების ყველა ფენაში სიკეთე დაეთესა და მადლი მოეფინა. როცა წმინდანმა სამშობლო დატოვა, თან 80 ობოლი ყმაწვილი წაიყვანა, რათა მათთვის სათანადო განათლება მიეცა და ამასთან, ათონზე საძმო გაემრავლებინა.
წმ. პეტრე და პავლე მოციქულების დღესასწაულის წინა დღეს, ოთხშაბათს, როდესაც წმ. გიორგიმ სიკვდილის მოახლოება იგრძნო, იმპერატორის ნახვა ითხოვა. იმპერატორი ვაჟიშვილთან ერთად თავად ეწვია წმინდანს ფილოპატროს ველზე და თვითონ იკისრა ზრუნვა იმ 80 ყრმაზე, რომლებიც გიორგის საქართველოდან ივირონში მიჰყავდა. მეორე დღეს გოირგიმ სული უფალს მიაბარა (1066 წელი). წმ. გიორგის ცხედარი ათონის მთაზე წაასვენეს. მონასტრის წინამძღვრის – გიორგი ოლთისელის ბრძანებით, ეკლესიაში წმ. ექვთიმეს საფლავის მახლობლად დაკრძალეს.
წმ. გიორგი მთაწმიდელის ხსენების დღეა 27 ივნისი. მისი დამსახურება ქართული ეკლესიის წინაშე განუზომლად დიდია. მისი მრავალრიცხოვანი თარგმანით შეიმკო და გამდიდრდა თითქმის ყველა ქართული მონასტერი. გიორგი მთაწმიდელმა, წმ. ექვთიმეს შემდეგ, შეასწორა და განაახლა საღმრთო წერილის ძველი თარგმანები, რომლებიც დროთა განმავლობაში მრავალრიცხოვანი გადამწერების მიერ დამანხინჯებული და შერყვნილი იყო.
მწიგნობრულ-ლიტერატურული საქმიანობა ათონის ქართველთა მონასტერში გრძელდებოდა წმ.გიორგი ათონელის შემდეგაც. განსაკუთრებით, თეოდორესა და გიორგი ოლთისარის დროს. სწორედ მაშინ მოღვაწეობდა იქ მოზრდილი ჯგუფი (ევსტრატი დეკანოზი, ზოსიმე მონაზონი, კვირიკე დიაკონი, სვიმეონ თავშიშველი, იაკობ დეკანოზი, მიქაელ დაღალისონელი და ა.შ.), რომელმაც შესამჩნევი წვლილი შეიტანა ათონის ლიტერატურული სკოლის ისტორიაში.
კვლავ დავუბრუნდეთ ათონის მონასტრის ცხოვრებასა და შემდგომ ბედს.
ჯერ კიდევ წმ. ექვთიმე ათონელის მომდევნო წინამძღვრის – გიორგის (1019-1029წწ.) დროს ივირონში ქართველთა შევიწროვება-შემცირება და ბერძენთა მომრავლება დაიწყო. მართალია, წმ. გიორგიმ ერთგვარად დაამუხრუჭა ბერძენთა მოძალება და ხელი შეუშალა მათ მტაცებლური განზრახვის შესრულებაში, მაგრამ მალე ბიზანტიელებმა დრო იხელთეს და ქართველებისთვის მონასტრის წართმევა მოიწადინეს. ამას ერთვოდა გარეშე მტრების ხშირი თავდასხმაც, რამაც შესამჩნევად დაასუსტა ქართველთა სავანე.
1285 წელს ათონის ქართული მონასტერი დაარბიეს ლათინმა ბარბაროსებმა. ქართველები გაიქცნენ და თან წაიღეს მონასტრის სიწმინდე – ღვთისმშობლის ხატი.
1295 წელს ქართველები კვლავ დაბრუნდნენ მონასტერში. 1500 წლამდე ათონის ქართული მონასტერი მრავალჯერ დაარბიეს და გაძარცვეს. 1304 წელს იქაური მონასტრები იავარყვეს თურქებმა, 1306 წელს ათონი გაძარცვეს ესპანელებმა, 1308 წელს კი არაბებმა უმოწყალოდ გაძარცვეს ქართული სავანე და მთავარი ტაძრის დანგრევაც კი განიზრახეს, მაგრამ მარმარილოს სვეტები ადგილიდან ვერ დაძრეს და გუმბათიანი ნაგებობის ჩამოქცევა ვერ მოახერხეს.
XVI ს-ში თურქების გაუმაძღრობის გამო, მონასტერი დიდ ვალებში ჩავარდა. ქართველმა ბერებმა 1529 წელს კახეთის მეფეს მიართვეს ათონის მონასტრის კლიტე, მონასტრის ხატი და დახმარება სთხოვეს. სამეფო კარმა ქართველ ბერებს 12000 მანეთი მისცა. ქართველებმა 10 წლის განმავლობაში თურქების ვალი გადაიხადეს.
XVI საუკუნის დასასრულიდან ათონის ისტორიაში ახალი ეტაპი დაიწყო: რუსეთის საერო თუ სასულიერო ხელისუფლება მეტ ყურადღებას უთმობს ათონის სავანეებს. ამ დროისათვის რუსეთის ხელისუფალთ ჩამოუყალიბდათ აზრი, რომ ისინი იყვნენ ბერძნების მემკვიდრენი და მათ ევალებოდათ აღმოსავლეთში ქრისტიანობის დაცვა-მფარველობა. სწორედ ამის გამო დაეხმარნენ რუსთა მეფეები ივირონს 1584-1586 წწ-ს და დაიცვეს მისი ინტერესები.
1647 წელს მუხრან-ბატონის დახმარებით, ათონის ივერთა მონასტრის შეკეთება დამთავრდა. ამ დროისთვის მონასტრის შემადგენლობაში 16 ეკლესია შედიოდა.
როგორც ვიცით, იოანე და თორნიკე ათონელებმა ეს მონასტერი იმ განზრახვით ააგეს, რომ მხოლოდ ქართველთა ნავსაყუდელი ყოფილიყო. ქართველები ცდილობდნენ, მონასტერში არ შეეშვათ ბერძენი და სხვა ერის ბერები. ქართველთა მონასტრის ტიპიკონის მიხედვით, იქ შეიძლება მხოლოდ ერთი ბერძენი ბერი ყოფილიყო, ისიც მწერლად. სამწუხაროდ, ათონელი ბერძნები მუდამ ცდილობდნენ, ხელში ჩაეგდოთ ეს მდიდარი სავანე.
XVII-XVIII სს-ში ათონი ქართველებისგან ისე დაცარიელდა, რომ ტაძარში ბერძენ ბერებსაც იღებდნენ. ასე გრძელდებოდა 1801 წლამდე.
1820 წელს თურქებმა ათონი დაარბიეს. ბერძნები წმინდა მთიდან გაიქცნენ. სავანეში მხოლოდ ქართველები დარჩნენ. აქ მოღვაწე ქართველი მამები – ილარიონი ყანჩაველი და ბენედიქტე (ბესარიონ ქიტიშვილი) პირისპირ შეხვდნენ მტერს. ისინი მოელაპარაკნენ თურქთა ჯარის სარდალს – ლაბუედ-ფაშას (წარმოშობით ქართველს) და ამ გზით იხსნეს ძარცვისაგან არა მარტო ივირონი, არამედ სხვა მრავალი მონასტერი. 1830 წელს თურქებმა ათონი დატოვეს, ბერძნები უკან დაბრუნდნენ, მათ ქართველ ბერებს ათონის მონასტრის წინამძღვრობა აუკრძალეს და თვითონ დაეუფლნენ მონასტერს.
1835 წლამდე ქართველებს კარის ეკლესია ეჭირათ, ხოლო, როცა ისიც წაართვეს, მაშინ ათონის ივერთა სავანის ახლომდებარე ელია წინასწარმეტყველის სენაკში გადასახლდნენ. აქ ისინი ივერთა სავანიდან მცირეოდენ შემოსავალს იღებდნენ. ასე გაგრძელდა 1861 წლამდე. შემდგომში ქართველ ბერთა მდგომარეობა უფრო გაუარესდა. 1866 წელს ბერძნებმა აკრძალეს ქართველების ათონში შეშვება. მათ ყურად არ იღეს არც იმპერატორის და არც საელჩოს რჩევა, გაანადგურეს ქართველთა მოღვაწეობის შემცველი დოკუმენტური მასალები და აქტები, ქართული წარწერები კი ბერძნულით შეცვალეს.
ამ მდგომარეობაში მყოფ ქართველებს დაებადათ აზრი – ათონზე ახალი სავანე დაეარსებინათ, სადაც თავს დროებით შეაფარებდნენ. 1869 წელს ათონში 12 თანამემამულესთან ერთად ჩავიდა აზნაური ბენედიქტე ბარკალაია. მან ბერძნებთან მოლაპარაკების შემდეგ 3000 მანეთად შეიძინა წმ. თორნიკე და იოანე ათონელების მიერ დაფუძნებული სავანის მცირე ნაკვეთი. ქართველებს ბერძნები შეპჰირდნენ, რომ სავანის ასაშენებლად შეღავათიან ფასებში მისცემდნენ მასალას, მაგრამ, სამწუხაროდ, ბერძნებმა უარი თქვეს კირის გამოწვასა და აგურის დამზადებაზე. ქართველებს მათ ნაცვლად ბენედიქტეს პანტელეიმონის მონასტრის მოძღვარი მამა იერონიმე დაეხმარა. მან უბრძანა თავის მნეს, მღვდელ-მონაზონ პავლეს, რომ მასალა შეეძინა და ქართველებისთვის გადაეცა, მაგრამ გუმბათზე მომუშავე ბერძნები განგებ არ ამთავრებდნენ შენობას. მათ რუსეთიდან ჩამოტანილი ზარიც კი წაართვეს ქართველებს. მიუხედავად ასეთი დიდი წინააღმდეგობისა, ქართველებმა მაინც დაამთავრეს შენობა, რომელსაც ივერიის იოანე ღვთისმეტყველის სავანე უწოდეს, ამ სავანეში 40 კაცი მოღვაწეობდა. ბერძნებმა წინადადება მისცეს ქართველებს, რომ იქ მხოლოდ 3 ქართველი დარჩენილიყო. ქართველები ამ დათმობაზე არ წავიდნენ, მაშინ ბერძნებმა აჩეხეს ვენახი, გაანადგურეს ხილისა და ზეთისხილის ბაღები, დაანგრიეს წყაროები და, ვინ იცის, რით დამთავრდებოდა ეს დაპირისპირება, რომ ქართველ ბერებს ყოველივე ეს არ შეეტყობინებინათ რუსეთის იმპერატორისთვის. ამ უკანასკნელმა ბენედიქტეს თხოვნა ყურად იღო და ვალების დასაფარად სავანეს 15 000 მანეთი შესწირა; ამასთან, აღუთქვა, რომ ყოველწლიურად 3000 მანეთს გამოყოფდა ბერძენ-ქართველთა უთანხმოების მოგვარებამდე.
ტაძარი შეწირულობას საქართველოდანაც იღებდა. იმერეთის, გურიისა და სამეგრელოს მესვეურნი ათონელ ბერძენ ბერებს სწერდნენ, რომ ქართველთა უფლებები მშვიდობიანი გზით აღედგინათ. ამ საქმეში ქუთაისისა და თბილისის აზნაურობაც მონაწილეობდა. 1879 წელს 22 მაისს მათ დაადგინეს, ეშუამდგომლათ მთავრობასთან, დაებრუნებინათ ქართველებისთვის ათონის ივერიის ლავრა. სამწუხაროდ, რუსეთის იმპერიის საელჩო ათონელ ქართველებს არ დაეხმარა, მხოლოდ რუსეთის კონსულმა მაკედონიაში – იაკობსონმა 1884 წელს ყურად იღო ქართველთა გასაჭირი და პირადად ჩაერია ბერძნებისა და ქართველების უთანხმოებაში. ბენედიქტეს თხოვნით, რუსეთის საელჩომ მისწერა იაკობსონს, რომ თუ ბერძნები მონასტრიდან განდევნიდნენ ქართველ ბერებს, მათ ჩამოართმევდნენ იმ მამულებს, რომლებიც რუსეთში იყო და რომლის შემოსავალიც ათონს ეკუთვნოდა.
ბერძნებმა მაინც უარი თქვეს ქართველებთან შერიგებაზე. კონსულმა გადაწყვიტა, ბერძნებისთვის ჩამოერთმიათ ივერიის მონასტრის ქონება კავკასიაშიც და რუსეთშიც. შეშინებულმა ბერძენმა ბერებმა იაკობსონს სთხოვეს – შეედგინა ქართველებთან შეთანხმების პირობები. თუმცა, ბერძენმა ბერებმა ყველაფერი გააკეთეს, რომ ეს საქმე გაჭიანურებულიყო. მათ პასუხი არ გასცეს არც საკონსულოს და არც ქართველ ბერებს.
ბერძნები არ უარყოფდნენ, რომ ათონის ივერთა მონასტერი ქართველებს ეკუთვნოდა, მაგრამ რადგანაც მის აშენებაში ქართველ მეფეებთან ერთად ბიზანტიის იმპერატორებიც მონაწილეობდნენ (რა თქმა უნდა, შეწირულობით), მიაჩნდათ, რომ ათონზე თანაბარი უფლება ჰქონდათ. ამასთან, მიაჩნდათ, რომ ვინაიდან ისინი რაოდენობრივად მეტნი იყვნენ, მონასტერი მათ ეკუთვნოდათ.
დავა დიდხანს გაგრძელდა. ზოგიერთი რუსი მოხელე თუ სასულიერო პირი ბერძნებსაც კი უჭერდა მხარს. მეფის მთავრობამ ვერ უზრუნველყო ათონში ქართველთა უფლებების აღდგენა და ივერთა მონასტერს საბოლოოდ ბერძნები დაეპატრონენ.
ათონის ივერთა მონასტრის არქიტექტურული მიმოხილვა
მტერთაგან დაცვის საჭიროებამ საუკუნეთა მანძილზე ივერთა მონასტერი გარეგნულად ციხე-სიმაგრეს დაამსგავსა (მას სხვადასხვა დროს თავს დაესხნენ არაბები, ლათინები, თურქები, კატალონიელები). პირველი, რასაც ხედავთ ივირონთან მიახლოებისას, არის ნავთსაყუდელთან აზიდული საგუშაგო კოშკის და სათოფურებიანი ნაგებობის ნანგრევები. აქედან ივირონის კომპლექსამდე სულ ასიოდე მეტრია. მონასტერი, არსებითად, მდებარეობს ზღვის ნაპირას (და არა მთაზე, როგორც ხშირად წარმოუდგენიათ). მთაზე, ხეობის სიღრმეში, მოჩანს სხვა ნაგებობების ნანგრევები. ეს არის ივირონის კუთვნილი იოანე მახარებლის მონასტერი, იგი აშენებული იქ, სადაც, გადმოცემის თანახმად, თავიანთი სავანე დაარსეს პირველმა ქართველმა ათონელებმა. იქვე, იოანე მახარებლის მონასტერში, ჰპოვეს თავშესაფარი ივერთა მონასტრიდან გამოძევებულმა უკანასკნელმა ქართველმა ათონელებმაც.
ქართული მონასტრის შენობები ფერითაც გამოირჩევა. ჭარბობს იისფერი, მარწყვისფერი და ლურჯი. ყველა მონასტერს აქვს მაღალი სამრეკლო, საიდანაც ზარის ხმა იშვიათად ისმის. მის მაგივრობას ასრულებს ქსილომანდრონი – ეს არის გრძელი დაფა, რომელზეც ბერი ხის ჩაქუჩით არტყამს (დროს ივერთა ლავრაში ითვლიან არა დაღამებიდან, როგორც დანარჩენ 19 მონასტერში, არამედ მზის ამოსვლიდან ე.წ. ქალდეური წესით).
ივირონის ციტადელი ეს არის, უპირველეს ყოვლისა, ოთკუთხედი გალავანი მის კედლებში მოთავსებული ოთახებითა და სენაკებით, გარედან გადმოკიდებული, ვაზის ფოთლებით დაჩრდილული აივნებით. გალავნის შიგნით, მწვანე ბალახით დაფარულ ფართო ეზოში განლაგებულია მთავარი ნაგებობანი, მათ შორის მონასტრის ფუძემდებელთა დროინდელი ღვთისმშობლის მიძინებისა და იოანე ნათლისმცემლის ტაძრები, XVI საუკუნეში ქაიხოსრო და მზეჭაბუკ ათაბაგების მიერ ღვთისმშობლის ცნობილი ხატისათვის აგებული პატარა ეკლესია.
მიუხედავად მრავალსაუკუნოვანი გარდაქმნებისა, პროფესიული არქიტექტურული ანალიზის შედეგად უთუოდ შესაძლოა ნაგებობათა პირვანდელი გეგმის, ადრინდელი ფენებისა და დეტალების გამოვლენა. ასეთი ელემენტები უთუოდ მოჩანს ორივე ტაძრის მოზაიკაში, კედლების ჩუქურთმებიან ფილებში, მარმარილოს სვეტთა ორნამენტებში.
ივერთა მონასტრის ტერიტორიაზე განსაკუთრებით შთამბეჭდავია, რა თქმა უნდა, ის, რაც დაკავშირებულია დიდი ათონელების სახელთან, რაც გვახსენებს იოანეს, ექვთიმესა და გიორგის ცხოვრებათა ამა თუ იმ პასაჟებს. მაგალითად, გალავნის სამხრეთ კედელზე აზიდული მაღალი კოშკი. ამგვარი გოდოლი ანუ პირღო, რომელიც მოიპოვება ათონის ყველა მონასტერში, წარმოადგენდა თავდაცვით ნაგებობას, ალყა შემორტყმულთა უკანასკნელ თავშესაფარს, შემდგომ მათი უმეტესობა გამოიყენეს სამონასტრო წიგნსაცავებად. ივირონში კოშკს აღარ აქვს ძველი დანიშნულება, იგი დღევანდელი ათონელებისათვის, უბრალოდ, ძველი ნაგებობის ნაშთია. ჩვენს წარმოდგენაში კი კოშკის ნანგრევები აცოცხლებენ სურათებს ,,იოანესა და ექვთიმეს ცხოვრებიდან”. ეს არის ექვთიმე ათონელის კოშკი, მისი საცხოვრისი, ჩვენი ისტორიის წმიდათაწმიდა ადგილი, სადაც სინათლის შუქით განათებული ღამეების სიმყუდროვეში იქმნებოდა შორეული სამშობლოს ზრდისა და ამაღლებისათვის საჭირო ლიტერატურა. ამ ადგილს უკავშირდება ,,ცხოვრებაში” აღწერილი ექვთიმეს მოკვლის ცდის დრამატული ეპიზოდი, როდესაც თავის სენაკისკენ მიმავალ წმინდანს გოდლის კიბეზე აჰყვება ფეხდაფეხ დადევნებული ,,განცოფებული მონაზონი”, რომელმაც „შეამზადა მახვილი და ენება მოკვლაჲ მისი…” კოშკს, შემდგომში, რა თქმა უნდა, გამაგრებულსა და რამდენადმე სახეცვლილს, შენარჩუნებული აქვს ძირითადი კონტურები, მისი მაღალი, სენაკისკენ აღმავალი კიბით, სარკმლებითა და აივნებით.
კოშკის სიმაღლიდან იშლება ვრცელი და წარმტაცი პანორამა – ერთი მხრივ, ზღვის ნაპირი, მეორე მხრივ, ამწვანებული მთების რიგი უკან აზიდული ათონის მწვერვალით, მთებსა და სანაპიროს შორის, ვაკესა და ფერდობებზე გაშლილი ვენახებითა და ზეთისხილის პლანტაციებით. ეს ივირონის მეურნეობაა, ივირონის ღვინო დღესაც საუკეთესოდ ითვლება მთელ ათონზე.
ქტიტორთა სამარხი, აკლდამა, მოთავსებულია ცენტრალური ტაძრის შიგნით, დასავლეთ კედელში. ფირფიტა გაბზარული და ჩამოტეხილია, სამარხი – ცარიელი. ადგილობრივი ტრადიციის მიხედვით, რომელიც დადასტურებულია ათონელთა ცხოვრების ახალბერძნულ ვერსიაშიც, მათი ცხედრები გაიტაცეს ევროპელებმა ჯვაროსნული ლაშქრობების, ლათინთა ბატონობის ეპოქაში. ამ ფაქტის დამადასტურებელი სხვა უფრო დამაჯერებელი საბუთი ჯერჯერობით არ არსებობს.
საკითხავია ისიც, რას გულისხმობდა ტიმოთე გაბაშვილი, როდესაც XVIII საუკუნეში იოანეს, ექვთიმეს და გიორგის სამარხი ,,ლუსკუმის” მდებარეობის ადგილად ტაძრის ეზოს მიუთითებდა? როგორც ცნობილია, წმ.ექვთიმე და შემდგომ წმ. იოანეც უკვე XI საუკუნეში ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში გადმოასვენეს. აქვე იყო დაკრძალული წმ. გიორგი მთაწმიდელიც.
ქართული ტრადიციის პარალელურად, არსებობს ბერძნული ტრადიცია, რომლის თანახმადაც, დიდი ტაძრის აღმშენებელი არის არა გიორგი მთაწმიდელი (1044-1056), არამედ გიორგი ვარაზვაჩე (1019-1029) – მონასტრის მესამე წინამძღვარი (წმ. იოანესა და ექვთიმეს შემდეგ), რომელსაც ბრალად დასდეს იმპერატორის საწინააღმდეგო შეთქმულებაში მონაწილეობა და გადაასახლეს კუნძულ მონოვატას.
ათონის ივერთა მონასტრის ბ??
საზღვარგარეთის ქართული სამონასტრო ცენტრები
სამონასტრო ცხოვრებას საფუძველი IV-V საუკუნეებში ჩაეყარა, თუმცა მისი წინასახეები პირველ საუკუნეში უნდა ვეძიოთ. ის ისეთივე ძველთაძველია, როგორც დედა ეკლესია. მონასტერი ყოველთვის იყო ქრისტიანული სარწმუნოების მტკიცე ბურჯი. ამ უდიდეს მადლს არც ქართული ეკლესია მოჰკლებია. მოღვაწეობის ეს ფორმა საქართველოში სათავეს V ს-ში იღებს, ხოლო VI ს-ში ქვეყნის შიგნით და გარეთ არსებულ ქართულ სამონასტრო კერებში ცხოვრება დუღს და არნახულ სიმაღლეზე ადის (მ. თამარაშვილი) .
როგორც ცნობილია, ქართველებს ქრისტიანული ეპოქის ადრეული ხანიდანვე ინტენსიური ურთიერთობა ჰქონდათ ახლო აღმოსავლეთთან. ეგვიპტის, პალესტინისა და სირიის უდაბნოები ქართველ მოღვაწეთა საიმედო თავშესაფრად იქცა. ჩვენმა წინაპრებმა ამ ქვეყნების სავანეებს უკვე IV-V საუკუნეებში მიაშურეს.
ეგვიპტეში უკვე IV საუკუნეში მოღვაწეობდა გამოჩენილი ქართველი მოაზროვნე ევაგრე პონტოელი, ხოლო V საუკუნეში ეგვიპტის ერთ-ერთ უდაბნოში ქართული ბაზილიკაც აშენდა.
კიდევ უფრო მრავლად ჩანან ქართველები პალესტინაში (იერუსალიმსა და მის ახლოს არსებულ სავანეებში), სინას მთასა და შავ მთაზე (სირიაში).
თუ ადრე ქართველები ახლო აღმოსავლეთისკენ ისწრაფოდნენ და ნაყოფიერად მოღვაწეობდნენ, IX საუკუნიდან მათ გეზი დასავლეთისაკენ აიღეს და თანდათან დაიწყეს ბიზანტიის სამონასტრო კოლონიზაცია, რაც პირდაპირი შედეგი იყო საქართველო-ბიზანტიის ურთიერთობის გაძლიერებისა. დროთა განმავლობაში ქართველ მოღვაწეთა დასახლებამ ბიზანტიაში ფართო ხასიათი მიიღო და ქართულ-ბიზანტიური სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური და კულტურულ-ლიტერატურული ურთიერთობის გაცხოველების შედეგად სულ უფრო შესამჩნევი გახდა.
IX-X საუკუნეებში ბიზანტიური კულტურა სულიერი აღმავლობის გზას დაადგა, განსაკუთრებულ წარმატებას მიაღწია ბიზანტიურმა ლიტერატურამ. ყოველივე ამას ხედავდნენ, ამჩნევდნენ და აფასებდნენ ქართველი მოღვაწეები. ბიზანტია, როგორც ქრისტიანობის ბურჯი და მწიგნობრობის ცენტრი, ანდამატივით იზიდავდა მათ, ქართველმა მწიგნობარმა მამებმა მიზნად დაისახეს ბიზანტიური კულტურის საფუძვლიანი გაცნობა, გულდასმითი შესწავლა, შემოქმედებითი ათვისება და ამ სულიერი მონაპოვრის ქართულ სინამდვილეში გადმონერგვა; მათ საჭიროდ მიიჩნიეს ბიზანტიის კულტურულ-საგანმანათლებლო კერებში (თუ მათ ახლოს) დასახლება, რათა იქიდან კარგად ედევნებინათ თვალი ბიზანტიელთა შემოქმედებითი მუშაობისათვის. ამ მიზნით, IX-XI საუკუნეებში ბიზანტიის სხვადასხვა გეოგრაფიულ არეალში: ოლიმპზე, ათონზე, პეტრიწონში და სხვა. საფუძველი ჩაეყარა ქართული კულტურის ცენტრებს, ზოგან ჩამოყალიბდა ქართული ლიტერატურული სკოლები, რომლებიც თავისებურად შეუდგნენ ამ ქვეყნის კულტურის ათვისებას.
ათონის ივერთა მონასტერი. ქართული კულტურის სახელგანთქმულ ცენტრს, ათონის ივერთა მონასტერს (ანუ, როგორც მას ბიზანტიელები უწოდებდნენ – ,,ივირონს”) საფუძველი X საუკუნის მეორე ნახევარში ჩაეყარა. მისი დაარსება დაკავშირებულია ტაოელი წარჩინებული დიდაზნაურის – იოანეს (ერისკაცობაში ვარაზვაჩე), მისი შვილის – ექვთიმესა და თორნიკეს სახელებთან. ამ დიდი მამების სულიერი მემკვიდრის, გიორგი მთაწმიდელის მოღვაწეობის დროს, XI საუკუნეში, ივირონის მონასტერმა თავისი აყვავების უმაღლეს საფეხურს მიაღწია და გადაიქცა ლავრად, ეს იყო მსხვილი სამეცნიერო-სასწავლო ცენტრი, რომელიც ცნობილია, აგრეთვე, ათონის აკადემიის სახელით. აქ თავი მოიყარეს ქართველთა საუკეთესო კულტურულმა ძალებმა, რომელთაც თავიანთი თანამემამულეები აზიარეს დასავლეთის მდიდარ ლიტერატურულ მემკვიდრეობას. აქ ითარგმნა და გადაიწერა მომეტებული ნაწილი იმ ლიტერატურული განძეულობისა, რომლითაც სამართლიანად ამაყობს ჩვენი ძველი მწერლობის ისტორია. აქ, ათონზე, შეიქმნა და ჩამოყალიბდა განსაკუთრებული სალიტერატურო, საგრამატიკო და საკალიგრაფიო სკოლა, რომელმაც წარუშლელი კვალი დატოვა ჩვენს წარსულში. ერთი სიტყვით, არც ერთ სამონასტრო დაწესებულებას ისეთი მნიშვნელობა არ ჰქონია ჩვენი მწერლობისა და კულტურის ისტორიაში, როგორიც ათონის ივერიის მონასტერს” (კ. კეკელიძე).
ათონის მთაზე პირველი ქრისტიანული სავანეების დაარსების შემდეგ მალევე ჩნდება სხვა ხალხთა სათვისტომოები, რომელთა გვერდით ქართველებმაც დაიდეს ბინა. მათ ჯერ ბერძენთა მონასტერს შეაფარეს თავი, ხოლო შემდეგ ქართული სავანეც დააარსეს (მართალია, ქართველები X საუკუნის შუა წლებში, – 50-იან, განსაკუთრებით 60-იან წლებში – ჩანან ათონის მთაზე – ათოს სავანეში, კლიმენტის მონასტერში, ათანასეს ლავრაში, მაგრამ მათ ცალკე არსებული მონასტერი ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ.
გამოჩენილი ქართველი მოღვაწე იოანე, თავის ვაჟთან, ექვთიმესთან და რამდენიმე მოწაფესთან ერთად ათონის მთას 965 წელს ეწვია. მამებმა თავდაპირველად ათანასე ათონელის (920-1000) ლავრას მიაშურეს, მის სიახლოვეს დაისადგურეს. მალე მათ შეუერთდა ცნობილი სარდალი თორნიკე.
ათონელ ქართველთა საქმიანობა გახმაურდა. მემატიანის უწყებით, ,,განითქვა ჰამბავი მათი” და თანამემამულეებმა მათ სამყოფს მიაშურეს. მოწესეთა მომრავლების გამო იოანემ და მისმა ახლობლებმა ათანასეს ლავრაში დარჩენა შეუძლებლად მიიჩნიეს. ამ მიზნით, ,,ლავრისაგან განშორებულად, უდაბნოსა მშვენიერსა წმიდისა იოანე მახარებელისა ეკლესია აღაშენეს და სენაკები, და მუნ იყოფოდეს მრავალ ჟამ”.
წმ. იოანე, ექვთიმე და თორნიკე მთაწმიდელები
ჰაგიოგრაფის უწყების თანახმად, ყოველი სათნოებებით შემკულმა იოანემ, რომელსაც სამეფო კარზე დიდი პატივი ეპყრა, უარი თქვა ამქვეყნიურ სიამეზე. მან ოთხთა ეკლესიში შემონაზვნების შემდეგ ოლიმპოს მთას შეაფარა თავი. მოგვიანებით, მეფე დავით კურაპალატმა (961-1001წწ.) ბერძენ იმპერატორ რომანოზს მძევლად გაუგზავნა ექვთიმე, იოანეს ვაჟი, რამდენიმე სხვა კეთილშობილ ყმაწვილთან ერთად. როდესაც ეს ამბავი იოანემ შეიტყო, კონსტანტინეპოლში ჩავიდა და იმპერატორს შეევედრა, შვილი დაებრუნებინა. იმპერატორს სმენოდა ამ ბერის ღირსების შესახებ და მას მცირეწლოვანი ექვთიმე გადასცა. ბედნიერი იოანე შვილთან ერთად ოლიმპოზე დაბრუნდა; ორივე სათნოებებით აღსავსე სამონასტრო ცხოვრებას შეუდგა. მიუხედავად მათი სურვილისა, სახელი სწრაფად გაუვარდათ. ზედმეტ ყურადღებას რომ გაქცეოდნენ, ბერებმა ოლიმპო დატოვეს და თავი ათონის მთას, კერძოდ, სიწმიდით ცნობილი ათანასე დიდის პალავრას შეაფარეს. ისინი ათანასესთან ორ წელზე მეტ ხანს დარჩნენ.
ამავე პერიოდში საქართველოს მეფის, დავით კურაპალატის, ერთ-ერთმა ყველაზე სახელოვანმა სარდალმა თორნიკე ერისთავმა ზურგი აქცია საერო ცხოვრებას და მონასტრის კედლებს მიაშურა. თორნიკეს უკვე გაგონილი ჰქონდა იოანეს და ექვთიმეს სამონასტრო ცხოვრების ამბავი, აღარ დააყოვნა და მათ ათონის მთაზე შეუერთდა. ათონზე მათი მოღვაწეობა საქართველოდან ბევრ თანამემამულეს იზიდავდა. მათ გადაწყვიტეს, იოანეს და ექვთიმეს გზას შესდგომოდნენ. მორწმუნეთა ასეთი მოზღვავების გამო, იოანე, ექვთიმე და თორნიკე ათანასე დიდს შეუთანხმდნენ და იქვე ახლოს ააშენეს წმ. იოანე მახარებლის სახელობის ეკლესია და სენაკები, სადაც გააორკეცეს სიბეჯითე და მორწმუნეობა, მაგრამ თორნიკე მალე იძულებული გახდა, დროებით დაეთმო საეკლესიო ცხოვრება…” (მოსკოვის სინოდის (საპატრიარქოს) ბიბლიოთეკის ბერძნული ხელნაწერი #346 გვ.11-12).
979 წელს ბიზანტიის იმპერატორს აუჯანყდა მისი სარდალი ბარდა სკლიაროსი. საიმპერატორო კარმა დახმარებისათვის ქართველთა მეფეს – დავით დიდს (კურაპალატს) -მიმართა. მეფემ ბერძენთა დასახმარებლად 12.000 ცხენოსანი ლაშქარი გაგზავნა, რომელსაც სათავეში ხანგრძლივი მოლაარაკების შემდეგ ჩაუდგა იოანე-თორნიკ ყოფილი, მან გაამართლა მეფის იმედი – ბარდა სკლიაროსი დამარცხდა. მადლიერმა იმპერატორმა დავით კურაპალატს დიდი მიწა-წყალი უბოძა. ასევე, დააჯილდოვა თორნიკე ერისთავი, რომელმაც თავისი ქონების უდიდესი ნაწილი იოანე ბერს გადასცა. თვითონ კი კვლავ სამონასტრო ცხოვრებას დაუბრუნდა.
ათონზე მოღვაწე ქართველმა მამებმა ახალი ქართული სავანის დაარსება განიზრახეს (მათ უკვე ჰქონდათ საამისო მატერიალური შესაძლებლობა), მალე (980 წ.) ქართული მონასტრის მშენებლობა დაიწყეს და 983 წელს განასრულეს კიდეც. ასე დაარსდა ათონის ივერთა (ქართველთა) მონასტერი, ივირონი.
ათონზე დღესაც დიდი პატივით იხსენებენ იოანე-თორნიკეს. ამაზე მოწმობს არაერთი დოკუმეტური მასალა, რომელიც დღემდე შემოგვრჩა. ივირონის ერთ-ერთი საოცარი რელიკვიაა მისი ჯაჭვის პერანგი. იგი ინახება მონასტრის მუზეუმში, საგანგებო შუშის კარადაში, თორნიკეს თანამედროვის – იოანე ციმისკის საიმპერატორო სამოსელის გვერდით.
წმიდა მამებმა: იოანემ, გაბრიელმა და ექვთიმემ ახალი მონასტერი და ეკლესია ღვთისმშობლის სახელზე ააგეს. ეს ამბავი იმ პერიოდსა და მოვლენას დაემთხვა, როცა ზღვამ ხატმებრძოლობას გადარჩენილი მარიამ ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატი გამორიყა. ხატმა ახლოს არავინ მიიკარა, გარდა ქართველი წმიდა ბერისა – გაბრიელისა. სწორედ ამ ხატისა და ღვთიმშობლის სახელზე აშენდა ათონის ქართველთა (ივირონის) მონასტერი. წმ. მამებმა ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ტაძარში დააბრძანეს, მაგრამ ხატი სასწაულებრივად გარეთ, ტაძრის შესასვლელთან აღმოჩნდა, რის გამოც იწოდება პორტაიტისად, _ კარიბჭის ხატად.
წმიდა მამებმა არაფერი დაიშურეს მონასტრის დასამთავრებლად. მონასტრის შემოსავლის უზრუნველსაყოფად მათ ბიზანტიის იმპერატორ ბასილი II-ს სოფლები და მიწები სთხოვეს. მადლიერმა იმპერატორმა გაწეული სამსახურითვის ეს თხოვნაც შეუსრულა. არც ქართველი მეფეები აკლებდნენ შემდგომში მონასტერს მოწყალებასა და შეწირულობას.
მამა იოანეს მმართველობის დროს ათონის მონასტერი ძლიერ განვითარდა. მისი პირველი წინამძღვრის გარდაცვალებამ დიდი გლოვა გამოიწვია. საქართველოს ეკლესიამ მამა იოანე წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ 12 ივლისი დააწესა.
წინამძღვრობის ტვირთი იკისრა მამა იოანეს ვაჟმა, ექვთიმემ, იგი ცნობილი იყო არა მხოლოდ ასკეტური ცხოვრებით, არამედ საეკლესიო წიგნების თარგმნით, რითაც მან ქართული ეკლესია განამდიდრა.
ექვთიმე ბავშვობიდანვე გაიწაფა ბერძნულ ენაში და თავისი მამის, იოანეს ძალისხმევით დაიწყო წიგნების თარგმნა. ამ სამუშაოს 14 წლის მანძილზე 300 სასულიერო პირის ზრუნვასთან ერთად ერთგულად ეწეოდა (1005 წ-დან 1019 წ-მდე). ბოლოს უარი თქვა წინამძღვრობაზე და თავისი ადგილი მამა გიორგის დაუთმო.
ამაოდ არ ჩაიარა წმ.ექვთიმეს ძალისხმევამ – იგი ქართველებმა განმანათლებლად აღიარეს. ექვთიმეს ბიოგრაფი ათონის მთის ხელნაწერში მის მირ თარგმნილ 30-ზე მეტ წიგნს ჩამოთვლის. იგი 1028 წელს, 65 წლისა გარდაიცვალა. იგი ქართულმა ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ 13 მაისი დაადგინა.
წმ. ექვთიმე ათონელს გარს ეხვია თანამოღვაწეთა დასი (იოანე გრძელისძე, არსენი ნინოწმიდელი, იოანე ხახულელი, ზაქარია მირდატისძე და სხვა.), რომელმაც გარკვეული წვლილი შეიტანა ქართული წიგნადი ფონდის გამდიდრებასა და ათონის ლიტერატურული სკოლის განვითარების საქმეში.
ათონის ქართველთა მონასტერი არა მხოლოდ იოანესა და ექვთიმეს სიცოცხლეში გამოირჩეოდა, არამედ მომდევნო პერიოდშიც კარგა ხანს წარმოადგენდა ქართული კულტურის მძლავრ კერას, იქ გაჩაღებულ ლიტერატურულ საქმიანობაში მონაწილეობდა ქართველ მოღვაწეთა მრავალრიცხოვანი ჯგუფი (გრიგოლ მთაწმიდელი, სტეფანე ხახულელი, მიქაელი და სხვა.).
წმ. ექვთიმე ათონელს მალე გამოუჩნდა ღირსეული მიმდევარი და სულიერი მემკვიდრე – წმ. გიორგი მთაწმიდელი. მან იმდენად დიდი სამსახური გაუწია ქართველ ერსა და საქართველოს ეკლესიას, რომ მისი ბიოგრაფია ცალკე განხილვას იმსახურებს.
წმ. გორგი მთაწმიდელი დაიბადა დაახლოებით 1009 წელს, თრიალეთში, სამცხის მკვიდრთა – იაკობისა და მარიამის ოჯახში. 25 წლის გიორგი 1039 წელს სქემით შეიმოსა თავისი მოძღვრის – დიდი ილარიონ თუალელის ხელით. მან საიდუმლოდ დატოვა მონასტერი და სამოღვაწეოდ შავ მთას მიაშურა.
წმ. გიორგი მთაწმიდელი შავ მთაზე გიორგი დაყუდებულს დაემოწაფა. მან 3 წელი განმარტოებით გაატარა რომანწმიდის მონასტერში და დაახლოებით 1044 წელს იერუსალიმს ეწვია. იქიდან დაბრუნებული მოძღვარმა დაარწმუნა, ათონის მთაზე წასულიყო და წმ. ექვთიმეს დაწყებული მწიგნობრული საქმიანობა გაეგრძელებინა. ის მალე (1051 წ.) ათონის მონასტრის წინამძღვარი გახდა.
წმ. გიორგის თაოსნობით, წმ. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიიდან გადმოასვენეს წმ. ექვთიმეს ნეშტი და მთავარ ტაძარში, წმ. იოანეს გვერდით, დააბრძანეს. აქვე დაასვენა მან ნინოწმიდის ეპისკოპოსის – ნეტარი არსენისა და ბერი იოანე გრძელისძის წმ. ნაწილები, რომელიც თავდაპირველად სოხასტერის მონასტერში იყო დაბრძანებული.
მისი თხოვნით ბიზანტიის იმპერატორმა, კონსტანტინე მონომახმა, ათონის მონასტერი შეაკეთა. გიორგი მთაწმიდელს სამონასტრო ცხოვრების მართვა ხელს უშლიდა მეცნიერულ მუშაობაში, ამიტომ სავანის წინამძღვრობიდან გადადგომა არჩია. ყველა ხელნაწერი ათონში დატოვა და შავ მთას დაუბრუნდა, სადაც კვლავ საეკლესიო წიგნების თარგმნას მიჰყო ხელი. მის მიერ თარგმნილი წიგნების მნიშვნელობა იმდენად დიდი იყო, რომ მათ შეძენას ყველა მონასტერი ცდილობდა.
აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ბაგრატ IV –ის მოწვევით გიორგი მთაწმიდელი საქართველოში ჩავიდა, სადაც 5 წელი გაატარა. მისივე თხოვნით წმინდანმა საეკლესიო რეფორმა ჩაატარა. იგი ცდილობდა, საზოგადოების ყველა ფენაში სიკეთე დაეთესა და მადლი მოეფინა. როცა წმინდანმა სამშობლო დატოვა, თან 80 ობოლი ყმაწვილი წაიყვანა, რათა მათთვის სათანადო განათლება მიეცა და ამასთან, ათონზე საძმო გაემრავლებინა.
წმ. პეტრე და პავლე მოციქულების დღესასწაულის წინა დღეს, ოთხშაბათს, როდესაც წმ. გიორგიმ სიკვდილის მოახლოება იგრძნო, იმპერატორის ნახვა ითხოვა. იმპერატორი ვაჟიშვილთან ერთად თავად ეწვია წმინდანს ფილოპატროს ველზე და თვითონ იკისრა ზრუნვა იმ 80 ყრმაზე, რომლებიც გიორგის საქართველოდან ივირონში მიჰყავდა. მეორე დღეს გოირგიმ სული უფალს მიაბარა (1066 წელი). წმ. გიორგის ცხედარი ათონის მთაზე წაასვენეს. მონასტრის წინამძღვრის – გიორგი ოლთისელის ბრძანებით, ეკლესიაში წმ. ექვთიმეს საფლავის მახლობლად დაკრძალეს.
წმ. გიორგი მთაწმიდელის ხსენების დღეა 27 ივნისი. მისი დამსახურება ქართული ეკლესიის წინაშე განუზომლად დიდია. მისი მრავალრიცხოვანი თარგმანით შეიმკო და გამდიდრდა თითქმის ყველა ქართული მონასტერი. გიორგი მთაწმიდელმა, წმ. ექვთიმეს შემდეგ, შეასწორა და განაახლა საღმრთო წერილის ძველი თარგმანები, რომლებიც დროთა განმავლობაში მრავალრიცხოვანი გადამწერების მიერ დამანხინჯებული და შერყვნილი იყო.
მწიგნობრულ-ლიტერატურული საქმიანობა ათონის ქართველთა მონასტერში გრძელდებოდა წმ.გიორგი ათონელის შემდეგაც. განსაკუთრებით, თეოდორესა და გიორგი ოლთისარის დროს. სწორედ მაშინ მოღვაწეობდა იქ მოზრდილი ჯგუფი (ევსტრატი დეკანოზი, ზოსიმე მონაზონი, კვირიკე დიაკონი, სვიმეონ თავშიშველი, იაკობ დეკანოზი, მიქაელ დაღალისონელი და ა.შ.), რომელმაც შესამჩნევი წვლილი შეიტანა ათონის ლიტერატურული სკოლის ისტორიაში.
კვლავ დავუბრუნდეთ ათონის მონასტრის ცხოვრებასა და შემდგომ ბედს.
ჯერ კიდევ წმ. ექვთიმე ათონელის მომდევნო წინამძღვრის – გიორგის (1019-1029წწ.) დროს ივირონში ქართველთა შევიწროვება-შემცირება და ბერძენთა მომრავლება დაიწყო. მართალია, წმ. გიორგიმ ერთგვარად დაამუხრუჭა ბერძენთა მოძალება და ხელი შეუშალა მათ მტაცებლური განზრახვის შესრულებაში, მაგრამ მალე ბიზანტიელებმა დრო იხელთეს და ქართველებისთვის მონასტრის წართმევა მოიწადინეს. ამას ერთვოდა გარეშე მტრების ხშირი თავდასხმაც, რამაც შესამჩნევად დაასუსტა ქართველთა სავანე.
1285 წელს ათონის ქართული მონასტერი დაარბიეს ლათინმა ბარბაროსებმა. ქართველები გაიქცნენ და თან წაიღეს მონასტრის სიწმინდე – ღვთისმშობლის ხატი.
1295 წელს ქართველები კვლავ დაბრუნდნენ მონასტერში. 1500 წლამდე ათონის ქართული მონასტერი მრავალჯერ დაარბიეს და გაძარცვეს. 1304 წელს იქაური მონასტრები იავარყვეს თურქებმა, 1306 წელს ათონი გაძარცვეს ესპანელებმა, 1308 წელს კი არაბებმა უმოწყალოდ გაძარცვეს ქართული სავანე და მთავარი ტაძრის დანგრევაც კი განიზრახეს, მაგრამ მარმარილოს სვეტები ადგილიდან ვერ დაძრეს და გუმბათიანი ნაგებობის ჩამოქცევა ვერ მოახერხეს.
XVI ს-ში თურქების გაუმაძღრობის გამო, მონასტერი დიდ ვალებში ჩავარდა. ქართველმა ბერებმა 1529 წელს კახეთის მეფეს მიართვეს ათონის მონასტრის კლიტე, მონასტრის ხატი და დახმარება სთხოვეს. სამეფო კარმა ქართველ ბერებს 12000 მანეთი მისცა. ქართველებმა 10 წლის განმავლობაში თურქების ვალი გადაიხადეს.
XVI საუკუნის დასასრულიდან ათონის ისტორიაში ახალი ეტაპი დაიწყო: რუსეთის საერო თუ სასულიერო ხელისუფლება მეტ ყურადღებას უთმობს ათონის სავანეებს. ამ დროისათვის რუსეთის ხელისუფალთ ჩამოუყალიბდათ აზრი, რომ ისინი იყვნენ ბერძნების მემკვიდრენი და მათ ევალებოდათ აღმოსავლეთში ქრისტიანობის დაცვა-მფარველობა. სწორედ ამის გამო დაეხმარნენ რუსთა მეფეები ივირონს 1584-1586 წწ-ს და დაიცვეს მისი ინტერესები.
1647 წელს მუხრან-ბატონის დახმარებით, ათონის ივერთა მონასტრის შეკეთება დამთავრდა. ამ დროისთვის მონასტრის შემადგენლობაში 16 ეკლესია შედიოდა.
როგორც ვიცით, იოანე და თორნიკე ათონელებმა ეს მონასტერი იმ განზრახვით ააგეს, რომ მხოლოდ ქართველთა ნავსაყუდელი ყოფილიყო. ქართველები ცდილობდნენ, მონასტერში არ შეეშვათ ბერძენი და სხვა ერის ბერები. ქართველთა მონასტრის ტიპიკონის მიხედვით, იქ შეიძლება მხოლოდ ერთი ბერძენი ბერი ყოფილიყო, ისიც მწერლად. სამწუხაროდ, ათონელი ბერძნები მუდამ ცდილობდნენ, ხელში ჩაეგდოთ ეს მდიდარი სავანე.
XVII-XVIII სს-ში ათონი ქართველებისგან ისე დაცარიელდა, რომ ტაძარში ბერძენ ბერებსაც იღებდნენ. ასე გრძელდებოდა 1801 წლამდე.
1820 წელს თურქებმა ათონი დაარბიეს. ბერძნები წმინდა მთიდან გაიქცნენ. სავანეში მხოლოდ ქართველები დარჩნენ. აქ მოღვაწე ქართველი მამები – ილარიონი ყანჩაველი და ბენედიქტე (ბესარიონ ქიტიშვილი) პირისპირ შეხვდნენ მტერს. ისინი მოელაპარაკნენ თურქთა ჯარის სარდალს – ლაბუედ-ფაშას (წარმოშობით ქართველს) და ამ გზით იხსნეს ძარცვისაგან არა მარტო ივირონი, არამედ სხვა მრავალი მონასტერი. 1830 წელს თურქებმა ათონი დატოვეს, ბერძნები უკან დაბრუნდნენ, მათ ქართველ ბერებს ათონის მონასტრის წინამძღვრობა აუკრძალეს და თვითონ დაეუფლნენ მონასტერს.
1835 წლამდე ქართველებს კარის ეკლესია ეჭირათ, ხოლო, როცა ისიც წაართვეს, მაშინ ათონის ივერთა სავანის ახლომდებარე ელია წინასწარმეტყველის სენაკში გადასახლდნენ. აქ ისინი ივერთა სავანიდან მცირეოდენ შემოსავალს იღებდნენ. ასე გაგრძელდა 1861 წლამდე. შემდგომში ქართველ ბერთა მდგომარეობა უფრო გაუარესდა. 1866 წელს ბერძნებმა აკრძალეს ქართველების ათონში შეშვება. მათ ყურად არ იღეს არც იმპერატორის და არც საელჩოს რჩევა, გაანადგურეს ქართველთა მოღვაწეობის შემცველი დოკუმენტური მასალები და აქტები, ქართული წარწერები კი ბერძნულით შეცვალეს.
ამ მდგომარეობაში მყოფ ქართველებს დაებადათ აზრი – ათონზე ახალი სავანე დაეარსებინათ, სადაც თავს დროებით შეაფარებდნენ. 1869 წელს ათონში 12 თანამემამულესთან ერთად ჩავიდა აზნაური ბენედიქტე ბარკალაია. მან ბერძნებთან მოლაპარაკების შემდეგ 3000 მანეთად შეიძინა წმ. თორნიკე და იოანე ათონელების მიერ დაფუძნებული სავანის მცირე ნაკვეთი. ქართველებს ბერძნები შეპჰირდნენ, რომ სავანის ასაშენებლად შეღავათიან ფასებში მისცემდნენ მასალას, მაგრამ, სამწუხაროდ, ბერძნებმა უარი თქვეს კირის გამოწვასა და აგურის დამზადებაზე. ქართველებს მათ ნაცვლად ბენედიქტეს პანტელეიმონის მონასტრის მოძღვარი მამა იერონიმე დაეხმარა. მან უბრძანა თავის მნეს, მღვდელ-მონაზონ პავლეს, რომ მასალა შეეძინა და ქართველებისთვის გადაეცა, მაგრამ გუმბათზე მომუშავე ბერძნები განგებ არ ამთავრებდნენ შენობას. მათ რუსეთიდან ჩამოტანილი ზარიც კი წაართვეს ქართველებს. მიუხედავად ასეთი დიდი წინააღმდეგობისა, ქართველებმა მაინც დაამთავრეს შენობა, რომელსაც ივერიის იოანე ღვთისმეტყველის სავანე უწოდეს, ამ სავანეში 40 კაცი მოღვაწეობდა. ბერძნებმა წინადადება მისცეს ქართველებს, რომ იქ მხოლოდ 3 ქართველი დარჩენილიყო. ქართველები ამ დათმობაზე არ წავიდნენ, მაშინ ბერძნებმა აჩეხეს ვენახი, გაანადგურეს ხილისა და ზეთისხილის ბაღები, დაანგრიეს წყაროები და, ვინ იცის, რით დამთავრდებოდა ეს დაპირისპირება, რომ ქართველ ბერებს ყოველივე ეს არ შეეტყობინებინათ რუსეთის იმპერატორისთვის. ამ უკანასკნელმა ბენედიქტეს თხოვნა ყურად იღო და ვალების დასაფარად სავანეს 15 000 მანეთი შესწირა; ამასთან, აღუთქვა, რომ ყოველწლიურად 3000 მანეთს გამოყოფდა ბერძენ-ქართველთა უთანხმოების მოგვარებამდე.
ტაძარი შეწირულობას საქართველოდანაც იღებდა. იმერეთის, გურიისა და სამეგრელოს მესვეურნი ათონელ ბერძენ ბერებს სწერდნენ, რომ ქართველთა უფლებები მშვიდობიანი გზით აღედგინათ. ამ საქმეში ქუთაისისა და თბილისის აზნაურობაც მონაწილეობდა. 1879 წელს 22 მაისს მათ დაადგინეს, ეშუამდგომლათ მთავრობასთან, დაებრუნებინათ ქართველებისთვის ათონის ივერიის ლავრა. სამწუხაროდ, რუსეთის იმპერიის საელჩო ათონელ ქართველებს არ დაეხმარა, მხოლოდ რუსეთის კონსულმა მაკედონიაში – იაკობსონმა 1884 წელს ყურად იღო ქართველთა გასაჭირი და პირადად ჩაერია ბერძნებისა და ქართველების უთანხმოებაში. ბენედიქტეს თხოვნით, რუსეთის საელჩომ მისწერა იაკობსონს, რომ თუ ბერძნები მონასტრიდან განდევნიდნენ ქართველ ბერებს, მათ ჩამოართმევდნენ იმ მამულებს, რომლებიც რუსეთში იყო და რომლის შემოსავალიც ათონს ეკუთვნოდა.
ბერძნებმა მაინც უარი თქვეს ქართველებთან შერიგებაზე. კონსულმა გადაწყვიტა, ბერძნებისთვის ჩამოერთმიათ ივერიის მონასტრის ქონება კავკასიაშიც და რუსეთშიც. შეშინებულმა ბერძენმა ბერებმა იაკობსონს სთხოვეს – შეედგინა ქართველებთან შეთანხმების პირობები. თუმცა, ბერძენმა ბერებმა ყველაფერი გააკეთეს, რომ ეს საქმე გაჭიანურებულიყო. მათ პასუხი არ გასცეს არც საკონსულოს და არც ქართველ ბერებს.
ბერძნები არ უარყოფდნენ, რომ ათონის ივერთა მონასტერი ქართველებს ეკუთვნოდა, მაგრამ რადგანაც მის აშენებაში ქართველ მეფეებთან ერთად ბიზანტიის იმპერატორებიც მონაწილეობდნენ (რა თქმა უნდა, შეწირულობით), მიაჩნდათ, რომ ათონზე თანაბარი უფლება ჰქონდათ. ამასთან, მიაჩნდათ, რომ ვინაიდან ისინი რაოდენობრივად მეტნი იყვნენ, მონასტერი მათ ეკუთვნოდათ.
დავა დიდხანს გაგრძელდა. ზოგიერთი რუსი მოხელე თუ სასულიერო პირი ბერძნებსაც კი უჭერდა მხარს. მეფის მთავრობამ ვერ უზრუნველყო ათონში ქართველთა უფლებების აღდგენა და ივერთა მონასტერს საბოლოოდ ბერძნები დაეპატრონენ.
ათონის ივერთა მონასტრის არქიტექტურული მიმოხილვა
მტერთაგან დაცვის საჭიროებამ საუკუნეთა მანძილზე ივერთა მონასტერი გარეგნულად ციხე-სიმაგრეს დაამსგავსა (მას სხვადასხვა დროს თავს დაესხნენ არაბები, ლათინები, თურქები, კატალონიელები). პირველი, რასაც ხედავთ ივირონთან მიახლოებისას, არის ნავთსაყუდელთან აზიდული საგუშაგო კოშკის და სათოფურებიანი ნაგებობის ნანგრევები. აქედან ივირონის კომპლექსამდე სულ ასიოდე მეტრია. მონასტერი, არსებითად, მდებარეობს ზღვის ნაპირას (და არა მთაზე, როგორც ხშირად წარმოუდგენიათ). მთაზე, ხეობის სიღრმეში, მოჩანს სხვა ნაგებობების ნანგრევები. ეს არის ივირონის კუთვნილი იოანე მახარებლის მონასტერი, იგი აშენებული იქ, სადაც, გადმოცემის თანახმად, თავიანთი სავანე დაარსეს პირველმა ქართველმა ათონელებმა. იქვე, იოანე მახარებლის მონასტერში, ჰპოვეს თავშესაფარი ივერთა მონასტრიდან გამოძევებულმა უკანასკნელმა ქართველმა ათონელებმაც.
ქართული მონასტრის შენობები ფერითაც გამოირჩევა. ჭარბობს იისფერი, მარწყვისფერი და ლურჯი. ყველა მონასტერს აქვს მაღალი სამრეკლო, საიდანაც ზარის ხმა იშვიათად ისმის. მის მაგივრობას ასრულებს ქსილომანდრონი – ეს არის გრძელი დაფა, რომელზეც ბერი ხის ჩაქუჩით არტყამს (დროს ივერთა ლავრაში ითვლიან არა დაღამებიდან, როგორც დანარჩენ 19 მონასტერში, არამედ მზის ამოსვლიდან ე.წ. ქალდეური წესით).
ივირონის ციტადელი ეს არის, უპირველეს ყოვლისა, ოთკუთხედი გალავანი მის კედლებში მოთავსებული ოთახებითა და სენაკებით, გარედან გადმოკიდებული, ვაზის ფოთლებით დაჩრდილული აივნებით. გალავნის შიგნით, მწვანე ბალახით დაფარულ ფართო ეზოში განლაგებულია მთავარი ნაგებობანი, მათ შორის მონასტრის ფუძემდებელთა დროინდელი ღვთისმშობლის მიძინებისა და იოანე ნათლისმცემლის ტაძრები, XVI საუკუნეში ქაიხოსრო და მზეჭაბუკ ათაბაგების მიერ ღვთისმშობლის ცნობილი ხატისათვის აგებული პატარა ეკლესია.
მიუხედავად მრავალსაუკუნოვანი გარდაქმნებისა, პროფესიული არქიტექტურული ანალიზის შედეგად უთუოდ შესაძლოა ნაგებობათა პირვანდელი გეგმის, ადრინდელი ფენებისა და დეტალების გამოვლენა. ასეთი ელემენტები უთუოდ მოჩანს ორივე ტაძრის მოზაიკაში, კედლების ჩუქურთმებიან ფილებში, მარმარილოს სვეტთა ორნამენტებში.
ივერთა მონასტრის ტერიტორიაზე განსაკუთრებით შთამბეჭდავია, რა თქმა უნდა, ის, რაც დაკავშირებულია დიდი ათონელების სახელთან, რაც გვახსენებს იოანეს, ექვთიმესა და გიორგის ცხოვრებათა ამა თუ იმ პასაჟებს. მაგალითად, გალავნის სამხრეთ კედელზე აზიდული მაღალი კოშკი. ამგვარი გოდოლი ანუ პირღო, რომელიც მოიპოვება ათონის ყველა მონასტერში, წარმოადგენდა თავდაცვით ნაგებობას, ალყა შემორტყმულთა უკანასკნელ თავშესაფარს, შემდგომ მათი უმეტესობა გამოიყენეს სამონასტრო წიგნსაცავებად. ივირონში კოშკს აღარ აქვს ძველი დანიშნულება, იგი დღევანდელი ათონელებისათვის, უბრალოდ, ძველი ნაგებობის ნაშთია. ჩვენს წარმოდგენაში კი კოშკის ნანგრევები აცოცხლებენ სურათებს ,,იოანესა და ექვთიმეს ცხოვრებიდან”. ეს არის ექვთიმე ათონელის კოშკი, მისი საცხოვრისი, ჩვენი ისტორიის წმიდათაწმიდა ადგილი, სადაც სინათლის შუქით განათებული ღამეების სიმყუდროვეში იქმნებოდა შორეული სამშობლოს ზრდისა და ამაღლებისათვის საჭირო ლიტერატურა. ამ ადგილს უკავშირდება ,,ცხოვრებაში” აღწერილი ექვთიმეს მოკვლის ცდის დრამატული ეპიზოდი, როდესაც თავის სენაკისკენ მიმავალ წმინდანს გოდლის კიბეზე აჰყვება ფეხდაფეხ დადევნებული ,,განცოფებული მონაზონი”, რომელმაც „შეამზადა მახვილი და ენება მოკვლაჲ მისი…” კოშკს, შემდგომში, რა თქმა უნდა, გამაგრებულსა და რამდენადმე სახეცვლილს, შენარჩუნებული აქვს ძირითადი კონტურები, მისი მაღალი, სენაკისკენ აღმავალი კიბით, სარკმლებითა და აივნებით.
კოშკის სიმაღლიდან იშლება ვრცელი და წარმტაცი პანორამა – ერთი მხრივ, ზღვის ნაპირი, მეორე მხრივ, ამწვანებული მთების რიგი უკან აზიდული ათონის მწვერვალით, მთებსა და სანაპიროს შორის, ვაკესა და ფერდობებზე გაშლილი ვენახებითა და ზეთისხილის პლანტაციებით. ეს ივირონის მეურნეობაა, ივირონის ღვინო დღესაც საუკეთესოდ ითვლება მთელ ათონზე.
ქტიტორთა სამარხი, აკლდამა, მოთავსებულია ცენტრალური ტაძრის შიგნით, დასავლეთ კედელში. ფირფიტა გაბზარული და ჩამოტეხილია, სამარხი – ცარიელი. ადგილობრივი ტრადიციის მიხედვით, რომელიც დადასტურებულია ათონელთა ცხოვრების ახალბერძნულ ვერსიაშიც, მათი ცხედრები გაიტაცეს ევროპელებმა ჯვაროსნული ლაშქრობების, ლათინთა ბატონობის ეპოქაში. ამ ფაქტის დამადასტურებელი სხვა უფრო დამაჯერებელი საბუთი ჯერჯერობით არ არსებობს.
საკითხავია ისიც, რას გულისხმობდა ტიმოთე გაბაშვილი, როდესაც XVIII საუკუნეში იოანეს, ექვთიმეს და გიორგის სამარხი ,,ლუსკუმის” მდებარეობის ადგილად ტაძრის ეზოს მიუთითებდა? როგორც ცნობილია, წმ.ექვთიმე და შემდგომ წმ. იოანეც უკვე XI საუკუნეში ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში გადმოასვენეს. აქვე იყო დაკრძალული წმ. გიორგი მთაწმიდელიც.
ქართული ტრადიციის პარალელურად, არსებობს ბერძნული ტრადიცია, რომლის თანახმადაც, დიდი ტაძრის აღმშენებელი არის არა გიორგი მთაწმიდელი (1044-1056), არამედ გიორგი ვარაზვაჩე (1019-1029) – მონასტრის მესამე წინამძღვარი (წმ. იოანესა და ექვთიმეს შემდეგ), რომელსაც ბრალად დასდეს იმპერატორის საწინააღმდეგო შეთქმულებაში მონაწილეობა და გადაასახლეს კუნძულ მონოვატას.
ათონის ივერთა მონასტრის ბ??