ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთისა ეპარქია
ეპარქიის მმართველი
ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქია სამხრეთ საქართველოში ისტორიული სამცხე-საათაბაგოს ტერიტორიაზე მდებარეობს. იგი მოიცავს ქალაქებს: ახალციხეს, ადიგენს, ასპინძას და მათ მიმდებარე ტერიტორიებს. 2002 წლის 17 ოქტომბრიდან, წმიდა სინოდის გადაწყვეტილებით, ახალციხის ეპარქიის იურისდიქციაში შევიდა ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტერიტორია – ტაო-კლარჯეთი და ლაზეთი (ახლანდელი თურქეთის რესპუბლიკა) და სამღვდელმთავროსაც ახალციხის, ტაო-კლარჯეთისა და ლაზეთის ეპარქია ეწოდებოდა. 2007 წლიდან ლაზეთის მხარე შეუერთდა ბათუმ-ქობულეთის ეპარქიას. დღეისათვის სამღვდელმთავრო ახალციხის რაიონის გარდა ნომინალურად აერთიანებს უძველეს ქართულ პროვინციებს, ტაოს, კლარჯეთს, შავშეთს, ერუშეთს, არტაანს და კოლას, რომლებიც ამჟამად საქართველოს სახელმწიფო საზღვრებს მიღმაა მოქცეული. ეპარქიაში გაერთიანებულია საქართველოს ეკლესიის ისტორიული საეპისკოსოები: აწყურის, ანჩის, ბანას, წურწყაბის, ერუშეთის, ტბეთის, ახიზის, იშხნის და წუნდის. მის ტერიტორიაზე თავმოყრილია ქართული ხუროთმოძღვრების უნიკალური ძეგლები და ქართული მწიგნობრობის განთქმული ცენტრები – ოშკი, ანჩა, ხახული, ოპიზა, შატბერდი, ზარზმა, ვარძია, ოთხთა, ხანცთა, საფარა და სხვ. ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქიას აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება ახალქალაქისა და კუმურდოს, ბორჯომისა და ბაკურიანის; დასავლეთიდან _ სხალთის, ბათუმისა და ლაზეთის; ჩრდილოეთიდან _ ვანისა და ბაღდათის, ჩრდილო-დასავლეთიდან _ შემოქმედის, ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან _ მარგვეთისა და უბისის ეპარქიები, ხოლო სამხრეთის მხრიდან სახელმწიფო საზღვარი გადის თურქეთის რესპუბლიკასთან.
საისტორიო ტრადიციის თანახმად, საქართველოს ტერიტორიაზე პირველი საეპისკოპოსო კათედრა სწორედ ამ რეგიონში დაუარსებია წმიდა მოციქულ ანდრია პირველწოდებულს. მოციქულმა ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხელთუქმნელი ხატის სასწაულით ქრისტიანობაზე მოქცეულ აწყურის მკვიდრთ პირველი მაწყვერელი ეპისკოპოსიც დაუდგინა. აწყურში დაბრძანებულ წმიდა ხატს ქართველმა ერმა სიყვარულით აწყურის ღვთისმშობელი უწოდა. ქართულ საისტორიო წყაროებში მრავალი ცნობაა აწყურის ღვთისმშობლის მიერ აღსრულებულ სასწაულთა შესახებ.
ახალციხის ეპარქიის ტერიტორია ქართველთა ძირძველი სამკვიდროა და ბიბლიური ნოეს ძის _ იაფეტის შთამომავლის, მცხეთოსის შვილის, ოძრახოსის სამკვიდრებელი იყო. „…შემდგომად მცხეთოს… ძესა თვისსა ოძრახოს მისცა ტაშისკარს ზეითი და მტკურის დასავლეთი, ვიდრე ზღუამდე, საზღვრამდე ქართლოსისა, რომელ არიან აწ სამცხე, გურია, ლიგანი, შავშეთი, არტანუჯი, ფანასკეტი, ოლთისი და ტაო…“. ოძრახოს სამკვიდრო მამულს _ ოძრხეს, რომელსაც მოგვიანებით სამცხე ეწოდა, და მის ერისმთავრებს ხშირად იხსენიებს „ქართლის ცხოვრება“ როგორც ქვეყნის ერთიანობის საიმედო დასაყრდენს. სახელწოდება „სამცხე“ მცხეთოსისა და მცხეთის ერთგულების გამო დარქმევია ამ მხარეს „პირველვე წოდებულს მცხეთის მორჩილებისათვის“. მეორე შეხედულების თანახმად, „ოდეს აღაშენა სუმბატ ბივრიტიანმა ციხე დემოთს, სამთა ციხეთათვის… ესე იგი არს სამციხეთა, ამით იწოდა სამცხე“-დო.
სამცხის საერისთავოს უძველესი ადმინისტრაციული ცენტრები იყო „ოძრახოს ქალაქი და ციხე“ და აწყური. რაც შეეხება ახალციხეს, ამ ქალაქის ძველი სახელწოდება ლომსია (ლომისი) ყოფილა, ახალციხის სახელწოდება კი XII საუკუნიდან იხსენიება. ახალციხე დროთა განმავლობაში სამცხის, იმავე ზემო ქართლის, მნიშვნელოვანი სავაჭრო, კულტურული და ადმინისტრაციული ცენტრი გახდა. XIII საუკუნის II ნახევარში ციხე-ქალაქი სამცხის ათაბაგ ჯაყელს ეკუთვნოდა და XVII ს-მდე ამ საგვარეულოს მფლობელობაში იყო. XVI საუკუნის პირველ ნახევარში ოსმალებმა დაიპყრეს სამცხე-საათაბაგოს დასავლეთი ნაწილი, ამავე საუკუნის მეორე ნახევარში, კერძოდ, 1578 წ. _ აღმოსავლეთი ნაწილიც. ძირძველ ქართულ მიწაზე გაბატონებულმა ოსმალებმა 1579 წელს, სულთნის ბრძანებით, სამცხე-საათაბაგოს და მისი მიმდებარე ქართული პროვინციების სხვადასხვა დროს დაპყრობილი ტერიტორიები გააერთიანეს და ერთი უმაღლესი ადმინისტრაციული სამფლობელო _ ჩილდირის, იმავე ახალციხის საფაშო ჩამოაყალიბეს. საფაშოს ცენტრი 1628 წლიდან ქალაქი ახალციხე გახდა. XVII-XVIII საუკუნეებში ნირშეცვლილი ქალაქი მაჰმადიანთა ძირითადი დასაყრდენი იყო. ამ პერიოდში ახალციხე ლეკი ფეოდალებისა და სხვათა, მათ შორის გადაგვარებულ ქართველთა, მიერ გატაცებული და ტყვედ ჩავარდნილი ქრისტიანების ვაჭრობის ბუდედ იქცა.
სამცხე (მოგვიანებით, XIV-XVII სს-ის 20-იან წლებამდე, სამცხე-საათაბაგო), ტაო-კლარჯეთი და ლაზეთი ოდითგანვე საქართველოს მთლიანობისა და სახელმწიფოებრიობის მტკიცე დასაყრდენს წარმოადგენდა. ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების შემდეგ ეს კუთხე საქართველოს მძლავრ საქრისტიანო-კულტურულ ცენტრად ჩამოყალიბდა. საეკლესიო ტრადიციის თანახმად, ამ მხარეში სამჯერ შემოვიდნენ მოციქულები. IV საუკუნის დასაწყისში ჯავახეთში, ფარავნის ტბის მიდამოებში შემოსულმა წმიდა ნინომ ქადაგებით ჩამოიარა ჯავახეთი, სამცხე და ამის შემდეგ შემოვიდა შიდა ქართლსა და მცხეთაში. მეფე მირიანის მოქცევის შემდეგ საბერძნეთში ეკლესიათა მშენებლების ჩამოსაყვანად წასულმა იოანე ეპისკოპოსმა გზად ეს მხარე გაიარა. უკან დაბრუნებულებმა, საქართველოში პირველად, ამ მხარეში _ ერუშეთსა და წუნდაში _ ჩაუყარეს საფუძველი ეკლესიათა მშენებლობას. მაცხოვრის ამქვეყნიურ ცხოვრებასთან დაკავშირებული დიდი სიწმიდეებიც აქვე დატოვეს: ფერხთა ფიცარი _ ერუშეთში, სამსჭვალი კი _ წუნდაში. საქართველოს ეკლესიის ადმინისტრაციული ორგანიზაციის შემდეგ სამცხე მცხეთის მთავარეპისკოპოსის იურისდიქციაში შედიოდა. წმიდა ვახტანგ გორგასლის საეკლესიო რეფორმამდე მცხეთის საყდარს უშუალოდ სამცხის ტერიტორიაზე არსებულ ეპარქიათაგან ერუშეთი ექვემდებარებოდა. რეფორმის გატარების შემდეგ, ოსმალთა დაპყრობამდე, მარტო სამცხე-საათაბაგოში 13 ეპისკოპოსი მოიხსენიება: მაწყვერელი, კუმურდოელი, იშხნელი, ანჩელი, მტბევარი, წურწყაბელი, ერუშნელი, ვალაშკერტელი, ანელი, კარელი, ბანელი, დადეშნელი, არზრუმელი. მის მიმდებარე ისტორიულ ქართულ პროვინციებში _ ტაო-კლარჯეთსა და ლაზეთში სხვადასხვა დროს დაფუძნებულ ეპარქიათა რიცხვი სამ ათეულამდე აღწევდა, ხოლო მძლავრ სამონასტრო კერების რაოდენობა მეტად დიდი იყო: თუხარისი, იშხანი, პარხალი, ანჩა, ბანა, ანი, კლარჯეთი, არტანუჯი, ოპიზა, ტბეთი, ხანძთა, სპერი, თორთომი, დადაშენი, ტაოსკარი, ოლთისი, ფანასკერტი და სხვა მრავალი.
საქართველოს უძველესი ქრისტიანული კერა მომხდურთაგან მრავალგზის განადგურებულა. VII ს-ში არაბთა პირველ შემოსევებს გადარჩენილი სამცხე VIII საუკუნეში, 735 წელს მურვან ყრუმ მოაოხრა და ხელში ჩაიგდო ზემო ქართლის ერთი ნაწილი, მტკვრის ხეობა. ქვეყნის ძნელბედობის ჟამს ეს მხარე გამოვიდა საქართველოს აღორძინებისა და სახელმწიფოებრივი სიმტკიცის საფუძვლის ჩამყრელად. არაბთაგან გაპარტახებული ქვეყნის აღდგენა წმიდა მამა გრიგოლ ხანძთელმა ტაო-კლარჯეთისა და მისი მიმდებარე სამცხის სანახებიდან დაიწყო. საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოებრიობის იდეასაც ამ მხარეში ჩაეყარა საფუძველი. ბაგრატ III სწორედ აქედან იწყებს ურთიერთდაპირისპირებულ სამეფო-სამთავროთა გაერთიანებას, რომელიც სრულყო წმიდა მეფე დავით აღმაშენებელმა. ამ კუთხისთვის და მთელი საქართველოსთვის გარეშე მტრის მძლავრობაზე არანაკლები ზიანი ერთმორწმუნეობის ნიღბით მოყვრად მოსული მტრის უკეთურ ქმედებასაც გამოუწვევია. XI ს-ის 40-50-იან წლებში ბიზანტიელთა `მშვიდობისმყოფელი~ მისიის შემდეგ სამცხე მომძლავრებულ და ქვეყნის ერთიანობის მოწინააღმდეგე კლდეკარის ერისთავს, ლიპარიტ ბაღვაშს ემორჩილებოდა. ლიპარიტის მძლავრობისაგან თავმობეზრებულმა დიდებულებმა სულა კალმახელის ხელმძღვანელობით თავგასული ერისთავი შეიპყრეს და მეფე ბაგრატ IV-ს (1027-72 წწ.) ჩააბარეს. მეფის ხელისუფლებისაგან დაწინაურებული ერთგული ფეოდალის, სულა კალმახელისგან იღებს სათავეს სამცხის მთავართა _ ჯაყელ-ციხისჯვარელთა ფეოდალური სახლი. თათარ-მონღოლთაგან საქართველოს დაპყრობის შემდეგ, XIII საუკუნეში, ეს მხარეც მათი გავლენის ქვეშ აღმოჩნდა, 1266 წელს კი სამცხის სამთავრომ თათარ-მონღოლთაგან შეუვალობა მოიპოვა და საქართველოს სახელმწიფოს გამოეყო. სარგის ჯაყელის სამფლობელო _ სამცხე ამიერიდან ყაენის სახასო მამულად აღირიცხა და `ხასინჯუს~ სისტემით, უშუალოდ მონღოლთა ყაენს დაექვემდებარა. ჯაყელებმა ძველი ქართული სამოხელეო წოდებანი შეინარჩუნეს. სარგისი კვლავ სამცხის სპასალარად იწოდებოდა, ხოლო მისი მემკვიდრე ბექა _ მანდატურთუხუცესად.
XII საუკუნის 80-იან წლებში სამცხის სამთავროს ფარგლებში ტაო, შავშეთი, კლარჯეთი, კოლა, არტაანი, კარნიფორი, აჭარა, „კარნი ქვეყანა“ (ყარსის რეგიონი) და სპერი შედიოდა. მისი საზღვრები ტაშისკარიდან არზრუმამდე და შავ ზღვამდე ვრცელდებოდა. სამთავროს ძირითადი რეზიდენცია ქ. ახალციხე იყო. 1334 წლიდან _ გიორგი V ბრწყინვალის სახელმწიფოებრივი პოლიტიკის შედეგად, საქართველოსგან ფაქტობრივად გათიშული სამცხე საქართველოს ერთიან სახელმწიფოებრიობას უსისხლოდ შემოუერთდა. ამავე ხანიდან, ადრინდელი სამცხის სამთავროს გაზრდისა და გაფართოების საფუძველზე (სამცხის გამგებლებს ერისთავობასთან ერთად მინიჭებული ჰქონდათ სპასალარობაც), წარმოიქმნა სამცხე-საათაბაგოს მძლავრი სამთავრო. თემურლენგის ურდოებმა ივანე ათაბაგის დროს (1391-1444 წწ.) სამცხე-საათაბაგო რამდენჯერმე აიკლეს. მტერთაგან იავარქმნილი სამთავროს აღორძინების შემდეგ, სეპარატისტულად განწყობილმა ყვარყვარე II ათაბაგმა (1451-1498 წწ.) ენერგიული ბრძოლა დაიწყო სამთავროს დამოუკიდებელ პოლიტიკურ ერთეულად გამოყოფისათვის. მან დამოუკიდებელ სამთავროდ ჩამოაყალიბა ჯაყელთა სამფლობელო, რომლის ტერიტორია ბორჯომის ხეობიდან ჭოროხის ხეობასა და არზრუმის მხარემდე აღწევდა. ადმინისტრაციული ცენტრი კვლავ ახალციხე იყო. სამცხის დამოუკიდებელ სამთავროდ ჩამოყალიბების შემდეგ ამ მხარის საეკლესიო ცენტრი აწყური გახდა. ყვარყვარემ შეძლო მიემხრო სამცხის სამღვდელოების მაღალი წარმომადგენლებიც და მათი მეშვეობით სამცხე, მცირე დროით, საქართველოს ეკლესიურადაც ჩამოაშორა. იგი თვითონ ნიშნავდა სამცხის ეპისკოპოსებს და მცხეთაში კათოლიკოს-პატრიარქთან საკურთხევლად აღარ უშვებდა. კათოლიკოსს კი სამცხეში კუთვნილი ვარძიის მონასტერი და სამწყსოს ტერიტორია წაართვა. ადგილობრივ ეკლესიებში შეწყდა წირვა-ლოცვის დროს სრულიად საქართველოს მეფისა და კათოლიკოს-პატრიარქის მოხსენიება. აღზევებულ მაწყვერელს სამცხის ყველა სამღვდელმთავრო კათედრა ემორჩილებოდა. სამცხის საზღვრებს მიღმა, საქართველოს დასავლეთ და სამხრეთის მიმართულებით, მაწყვერელის გავლენა ვრცელდებოდა ხონის, შემოქმედის, ჯუმათის, ახიზის, დადაშენის, წყაროსთავის სამღვდელმთავროთა ტერიტორიებზეც. საქართველოს იმჟამინდელი კათოლიკოს-პატრიარქის, დავითის (1445/47-1459 წწ.) აქტიურობამ აღკვეთა მთავართა მიერ ეკლესიის წიაღში შემოტანილი სეპარატისტული ზრახვანი. სამცხეში მოსულმა პატრიარქმა საფარის მონასტერში შეაჩვენა განდგომილი სამღვდელოება. სამცხის სასულიერო იერარქიამ (მაწყვერელმა, ანჩელმა, კუმურდოელმა და სხვა მღვდელმთავრებმა, ვარძიისა და საფარის მონასტრების წინამძღვრებმა) სასჯელის ახსნისა და შენდობის მისაღებად მცხეთაში მეფისა და პატრიარქის წინაშე ერთგულების წერილობითი ფიცი გააფორმეს.
XVI ს-ში ყვარყვარეს მემკვიდრემ მზეჭაბუკ ათაბაგმა (1500-1515 წწ.) ისარგებლა ქართლის სამეფოს გართულებული მდგომარეობით და სამცხე-საათაბაგოს ეკლესია განაშორა ქართლის ეკლესიას. მან, საქართველოში ჩამოსული ანტიოქიის პატრიარქის _ დოსითეოზის მეოხებით, მოახერხა აწყურის საყდრის „განმთავრება“. დოსითეოზმა მაწყვერლად ტრაპიზონელი ბერძენი _ სვიმეონი აკურთხა და სამცხის ეკლესიის მართვა მას ჩააბარა. XVI საუკუნეშივე, 1518 წელს, ყვარყვარე ათაბაგმა, ქაიხოსროს ძემ და მზეჭაბუკის ძმისწულმა, სამცხის ეკლესია კვლავ ქართლის კათოლიკოსს დაუმორჩილა და ის საეპისკოპოსოები, რომლებიც მზეჭაბუკმა „უკუიჭირნა“, ყვარყვარემ მცხეთას დაუმტკიცა.
XVI საუკუნის ბოლოს, 1578 წ. სამცხე ოსმალთა ხელში გადავიდა, ხოლო საეკლესიო ცენტრი, ქ. აწყური ახალციხის საფაშოს სანჯაყის ცენტრი გახდა. აქედან მოკიდებული, აწყურის ციხე, რომელიც ოსმალებმა დამატებით გაამაგრეს, მძლავრ ციტადელად იქცა, ხოლო კათედრალი დაუძლურდა და მისი მღვდელმთავარი ხონთქარზე დამოკიდებული შეიქნა. ამრიგად, XVI ს-ის შუა წლებიდან XVII ს-ის შუა წლებამდე, თანმიმდევრული ბრძოლის შედეგად ოსმალებმა მთელი სამცხე-საათაბაგო დაიპყრეს და ამით საქართველოს გარშემო მტრული გარემოცვის რკალიც შეიკრა. სამცხე-საათაბაგოს გამოხსნისათვის ბრძოლიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია XVIII ს-ის მეორე ნახევარი. ქართლისა და კახეთის სამეფოების შეერთების შემდეგ ერეკლე მეფემ, 1770 წელს, ასპინძასთან მოპოვებული ბრწყინვალე გამარჯვების მიუხედავად, სამცხე ვერ შემოიერთა.
ოსმალები განსაკუთრებით შეურიგებელ ბრძოლას აწარმოებდნენ მართლმადიდებლურ ქრისტიანობასთან და XVI-XVII სს-ის მიჯნაზე ამ მხარის სამღვდელმთავრო კათედრები ეტაპობრივად დახურეს. XVII ს-ის უკანასკნელ მეოთხედში, 1687 წ. იშხნის უძველესი საეპისკოპოსოს მწყემსმთავარი იძულებული გახდა, მიეტოვებინა კათედრა და დავით გარეჯის ძმობას შეჰკედლებოდა. იშხანი, IX ს-ის შუა წლებში ბაგრატ I კურაპალატის ინიციატივით დაარსებული საეპისკოპოსო კათედრა იყო, რომლის პირველი ეპისკოპოსი გრიგოლ ხანძთელის თანამოღვაწე საბა იშხნელი გახდა. ეპარქია თორთომსა და პარხალს მოიცავდა: „აქ იჯდა ეპისკოპოზი, მწყემსი ისპირისა, თორთომისა, ბაიბერდისა, ვიდრე ტრაპიზონის მთამდე“. XVII საუკუნის ბოლო წლებში ვახტანგ გორგასლის დაარსებულ ერუშეთის სამღვდელმთავროს ეპისკოპოსი დიონისე ლარაძე, რომელიც იყო „მწყემსი ბოცოს წყლისა და ახალციხის წყლის სამხრეთისა, ვიდრე მტკურამდე, და ერუშეთისა, და არსიანის მთამდე (არტაანი)“, იძულებული გახდა, შიდა ქართლში _ რუისში გადმოსულიყო. სამცხის მფლობელ ჯაყელთა საძვალე _ საფარა, რომლის დაფუძნება X ს. მიეკუთვნება, ოსმალებმა ჩაიგდეს ხელში და აქაური მღვდელმთავარი _ ეპისკოპოსი გედეონ საფარელი XVII საუკუნის 30-იან წლებში იძულებული გახდა, ტბეთში გადახვეწილიყო და იქაური კათედრა ჩაებარებინა. X ს-ში დაარსებულ ტბეთის საეპისკოპოსო კათედრა მოიცავდა: „ანაკერტს ზეითისა, სრულიად შავშეთისა და არტანუჯისა…“ მხარეს. გედეონ საფარელყოფილი _ მტბევარი XVII ს-ის 50-იან წლებში ოსმალთა ძალადობისგან იძულებული გახდა, აქაური კათედრაც დაეტოვებინა და აწყურში გადასულიყო. აქ იგი მაწყვერელი მღვდელმთავარი გახდა. მოციქულთა მიერ დაფუძნებული აწყურის უძველესი ეკლესია, რომელიც ვახტანგ გორგასლის საეკლესიო რეფორმის დროს სამღვდელმთავრო კათედრად ჩამოყალიბდა, XVII საუკუნის II ნახევარში ოსმალებმა დაიკავეს და გედეონ საფარელ-მტბევარყოფილი აიძულეს აქედანაც გადახვეწილიყო. XIX ს-ის დასაწყისში ახალციხის ეპისკოპოსი ეგნატე სიკვდილით დასაჯა სელიმ ხიმშიაშვილმა. XVIII ს-ში მთელ სამცხე-ჯავახეთში მხოლოდ ერთი მართლმადიდებლური საეპისკოპოსო არსებობდა, რომელიც იმავე საუკუნის 60-იან წლებში გაუქმდა. ბოლო მღვდელმთავარი ერთდროულად იყო მაწყვერელ-საფარელ-იშხნელ-მტბევარი ეპისკოპოსი გიორგი, რომელიც იძულებული გამხდარა მართლმადიდებლობა უარეყო და კათოლიკობა მიეღო. ამ აქტით თურქ მოხელეთაგან მისი დევნა შეწყდა, მაგრამ სამაგიეროდ გაკათოლიკებულ ეპისკოპოსს დევნა ეჩმიაძინის პატრიარქმა დაუწყო. სომეხ პატრიარქს თურქეთში შემავალი კავკასიის ქრისტიანების მესვეურობის უფლება სულთნისგან ჰქონდა მოპოვებული. ამ დროს მართლმადიდებელი მესხეთის მოსახლეობის მასობრივი გამაჰმადიანების, გაკათოლიკების, გაგრიგორიანელობის იძულებითი და ენერგიული პროცესი მიმდინარეობდა.
ეპარქიების გაუქმების შემდეგ, ახალციხეში, რაბათში ოსმალთა ბატონობის დროს ფუნქციონირებდა ერთადერთი, წმიდა მარინეს სახელობის ეკლესია, სადაც ღვთისმსახურება ქართულ ენაზე სრულდებოდა.
მაჰმადიანური სარწმუნოების გავრცელების მიუხედავად, მთელ მესხეთში ქართული ენა მოსახლეობის ურთიერთობის ძირითად ენად ითვლებოდა, თუმცა მეტყველებაში თანდათან თურქულიც იჭრებოდა. თურქული ენის მასობრივი გავრცელებისთვის XVIII ს-ის II ნახევარში და XIX ს-ის დასაწყისში მთელი რიგი ღონისძიებები განხორციელდა. ქართველების საბოლოო განადგურებისათვის სამცხე-ჯავახეთში მასობრივად ჩაასახლეს მეჯოგე-მომთაბარე ქურთთა და ყაზახ-ბორჩალოდან გადმოსული მომთაბარე ყარაფაფახელთა (თარაქამა) ტომები და სხვები.
სამცხე_ჯავახეთიდან შემორჩენილი ქართველების გასახლება განსაკუთრებით XIX საუკუნის 30-იან წლებიდან _ ადრიანოპოლის ზავის შემდეგ გაძლიერდა. ოსმალები რუსეთთან მოსალოდნელი კავშირის შიშით აიძულებდნენ მართლმადიდებელ ქართველებს, შეეცვალათ სარწმუნოება, რუსები კი მამაპაპეული ადგილებიდან მიერეკებოდნენ ეთნიკურ ქართველებს მაჰმადიანობის გამო ოსმალეთთან მოსალოდნელი კავშირის აღდგენის შიშით. XIX ს-ის 30-40-იან წლებში სამცხე-ჯავახეთიდან ქართველ მაჰმადიანთა გასახლება და მათ მაგიერ ბერძნების, სომხებისა და რუს სექტანტთა ჩამოსახლება ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის გამოვლინება იყო, რაც ხალხების აღრევას, ეროვნული თვითშეგნების ჩაკვლას, სახაზინო მიწების ფონდის გაზრდასა და ჩვენი ქვეყნისთვის სხვა არასასურველ მიზნებს ისახავდა. მესხეთის ქართულ მოსახლეობას 1828 წელს რუსეთთან შეერთებამ არ მოუტანა მოსალოდნელი თავისუფლება. იმჟამინდელი მესხეთის მოსახლეობის დიდი ნაწილი შეგნებულად ამბობდა უარს მაჰმადიანობაზე და დედაეკლესიის წიაღში ითხოვდა დაბრუნებას. რუსეთი კი მათ აიძულებდა ოსმალეთში გადახვეწას, სანაცვლოდ დიდი რაოდენობით ჩამოჰყავდა ყარსიდან და არზრუმიდან მონოფიზიტი სომხები, ასევე რუსი და უკრაინელი სექტანტები _ დუხობორები, მალაკნები, რასკოლნიკები და სხვა. ამ დროისათვის საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია გაუქმებული იყო. მას ჩამორთმეული ჰქონდა საეკლესიო მმართველობის უფლება და დროის უკუღმართობის გამო სარწმუნოებაშეცვლილ თანამოძმისადმი თანადგომის გამოხატვასაც კი ვეღარ ბედავდა.
1917 წელს, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, განახლებული ბათუმ-შემოქმედის ეპარქიის იურისდიქცია მთელ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიას მოიცავდა, საქართველოს სახელმწიფოში შემავალს (გურია, აჭარა) და ისტორიულსაც (შავშეთი, კლარჯეთი, ტაო, ჭანეთი…). ამგვარი მდგომარეობა 1953 წლის ივლისამდე გაგრძელდა, სანამ სსრკ-ის იმჟამინდელი ხელისუფლება თურქეთის სახელმწიფოს პრეტენზიებს არ დააკმაყოფილებდა და ბათუმ-შემოქმედის ეპარქიას სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილს მოაკვეცდა. ამის შემდეგ ძირძველი ქართული პროვინციები ნომინალურადაც კი განაშორეს საქართველოს ეკლესიის ერთიან ორგანიზმს. 20-იანი წლებიდან, გასაგებ მიზეზთა გამო, მთელი 70 წლის მანძილზე ქრისტიანული საეკლესიო ცხოვრება მეტად მძიმე წნეხის ქვეშ იყო მოქცეული. მხოლოდ 70-იანი წლების ბოლოს, უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ის ძალისხმევით ამ მხარეშიც გაიზარდა მღვდელმსახურთა რიცხვი. ამავე პერიოდს უკავშირდება სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიის აღდგენა, რომელიც იმჟამად ქვეყნის სახელმწიფო საზღვრებში მოქცეულ თითქმის მთელ სამხრეთ საქართველოს მოიცავდა (1917-1978 წ.წ. ეს მხარე ახალქალაქის და ნინოწმინდის რ-ნებით შედიოდა აწყურის, 1979-1980 წ.წ. – ახალციხის, 1980-1981 წ.წ. – სამცხე-ჯავახეთის, 1981-1995 წ.წ. – ახალციხისა და სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიებში).
1978 წელს, ახლადაღდგენილი სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიის მღვდელმთავრად ეპისკოპოსი ამბროსი ქათამაძე დაინიშნა, შემდეგ ეპარქიას მწყსიდა ეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე, 1992 წლიდან კი _ ეპისკოპოსი სერგი ჩეკურიშვილი. აღნიშნული სახელწოდება ეპარქიამ 1995 წლის აპრილამდე შეინარჩუნა. შემდეგ სამცხე-ჯავახეთის საეპარქიოს საკმაოდ ვრცელი ტერიტორია გაიყო და მისგან ჩამოყალიბდა ახალციხისა და ბორჯომ-ახალქალაქის ორი ეპარქია. ამის შემდეგ, 1997 წლის ნოემბრამდე ახალციხის სამღვდელმთავროს მართავდა მანამდე სამცხე-ჯავახეთის ეპისკოპოსი სერგი ჩეკურიშვილი, 1997 წლის ნოემბრიდან 1998 წლის ნოემბრამდე _ ეპისკოპოსი ნიკოლოზ ფაჩუაშვილი. 1998 წლის ნოემბრიდან ეპარქიის მმართველი მღვდელმთავარია მიტროპოლიტი თეოდორე ჭუაძე.
2002 წლის 17 ოქტომბერს, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდის განჩინებით ახალციხის ეპარქიას ნომინალურად დაუქვემდებარეს უძველესი ქართული მხარეები: ტაო, კლარჯეთი, ლაზეთი. ეპარქიასაც შესაბამისად ახალციხის, ტაო-კლარჯეთისა და ლაზეთის სამღვდელმთავრო ეწოდა. სახელწოდებაშეცვლილი ეპარქიის მმართველ მღვდელმთავრად ახალციხელი ეპისკოპოსი თეოდორე იქნა დატოვებული. 2007 წლიდან ლაზეთის მხარე შეუერთდა ბათუმ-ქობულეთის ეპარქიას.
ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქია განსაკუთრებული სირთულეებით ხასიათდება. საუკუნეთა წინათ დაწყებულ მართლმადიდებელ ქართველთა შევიწროების გამო, ამჟამად ეპარქიაში ეთნიკური წონასწორობა ქართველთა საზიანოდ არის დარღვეული, რამაც, ბუნებრივია, არამართლმადიდებელთა რიცხვი გაზარდა. ძველი დროის ქართველ ბერ-მონოზონთა მიერ აშენებული უძველესი ქართული ეკლესია-მონასტრები არაქართველმა მოსახლეობამ მიისაკუთრა. მიუხედავად ამისა, მაღალყოვლადუსამღვდელოეს ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთისა მიტროპოლიტ თეოდორეს ძალისხმევით საფარის წმინდა საბა განწმენდილის მამათა მონასტრის ტერიტორიაზე მოქმედებს წმიდა გრიგოლ ხანძთელის სახელობის ახალციხის სასულიერო სემინარია, ეპარქიის ოთხ ათეულამდე ეკლესია-მონასტერში კი ქართულად აღევლინება საღმრთო წირვა-ლოცვა.
ისტორიულად, საქართველოს უძველეს საქრისტიანო მხარეში, სამცხე_საათაბაგოსა და ტაო-კლარჯეთში საუკუნეთა განმავლობაში მრავალი წმიდანი, ქვეყნისა და ეკლესიის გამორჩეული დიდი მოღვაწე გაბრწყინებულა: წმიდა დიდი მამა გრიგოლ ხანძთელი და მისი ძმობა, ღირსი ეფრემ დიდი მაწყვერელი, ღირსი გიორგი მაწყვერელი, ღირსი მამა სერაპიონ ზარზმელი, კათოლიკოსი წმიდა არსენ დიდი _ საფარელი, ღირსი საბიანე სამცხის იღუმენია, წმიდა მოწამე შალვა ახალციხელი და სხვა.
ამ მხარეში, კერძოდ, აწყურში, წმიდა მოციქულმა ანდრიამ დააარსა პირველი ქრისტიანული საეპისკოპოსო კათედრა, დაუდგინა ეპისკოპოსი და საქართველოს ტერიტორიაზე პირველი ეკლესიაც აქვე აშენდა. მოციქულთა გარდა აქ გზად ქადაგებით გაიარა მოციქულთასწორმა წმიდა დედა ნინომ.
აწყურში საუკუნეთა განმავლობაში დავანებული იყო ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხელთუქმნელი სასწაულთმოქმედი ხატი, რომლის მეოხებითაც აღსრულებული მრავალი სასწაულის შესახებ `ქართლის ცხოვრებასა~ და სხვა წერილობით ძეგლებში არის უწყებული..
ამჟამად, საფარის წმიდა საბა განწმენდილის სახელობის მამათა მონასტრის ტერიტორიაზე მოქმედებს წმიდა გრიგოლ ხანცთელის სახელობის ახალციხის სასულიერო სემინარია.
ახალციხის, ტაო-კლარჯეთისა და ლაზეთის ეპარქიაში
მოქმედი ეკლესია-მონასტრები:
ახალციხის წმიდა მარინეს საკათედრო ტაძარი
ახალციხის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესია მღვდელმთავრის რეზიდენციაში
მუსხის ყოვლადწმიდა სამების ეკლესია
ჭობარეთის მაცხოვრის ამაღლების ეკლესია
ვალეს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის შობის ეკლესია
უდეს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესია
უდეს წმიდა ნინოს ეკლესია
ივლიტას ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ეკლესია
აწყურის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესია
საყუნეთის წმიდა გიორგის ეკლესია
ზველის წმიდა გიორგის ეკლესია
ბოლაჯურის წმიდა გიორგის ეკლესია
ხერთვისის წმიდა გიორგის ეკლესია
საროს წმიდა გიორგის ეკლესია
ასპინძის წმიდა გიორგის ეკლესია
ადიგენის წმიდა თამარ მეფის ეკლესია
ვალეს წმიდა ევსტათი მცხეთელის ეკლესია
ვალეს წმიდა იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია
აბასთუმნის წმიდა ალექსანდრე ნეველის ეკლესია.
მონასტრები:
ვარძიის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების მამათა მონასტერი
ჭულევის წმიდა გიორგის მამათა მონასტერი
საფარის წმიდა საბა განწმენდილის მამათა მონასტერი
ზარზმის წმიდა სერაპიონ ზარზმელის მამათა მონასტერი
აბასთუმნის წმიდა გიორგის მამათა მონასტერი
ახალციხის წმიდა მარინეს დედათა მონასტერი
აბასთუმნის წმიდა პანტელეიმონ მკურნალის დედათა მონასტერი
ზედა ვარძიის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების დედათა მონასტერი.
მშენებარე ტაძრები:
ახალციხის მაცხოვრის ამაღლების ტაძარი
კლდის წმიდა გიორგის ტაძარი
წნისის წმიდა ნიკოლოზის ტაძარი,
ეპარქიის მმართველი
ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქია სამხრეთ საქართველოში ისტორიული სამცხე-საათაბაგოს ტერიტორიაზე მდებარეობს. იგი მოიცავს ქალაქებს: ახალციხეს, ადიგენს, ასპინძას და მათ მიმდებარე ტერიტორიებს. 2002 წლის 17 ოქტომბრიდან, წმიდა სინოდის გადაწყვეტილებით, ახალციხის ეპარქიის იურისდიქციაში შევიდა ისტორიული სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტერიტორია – ტაო-კლარჯეთი და ლაზეთი (ახლანდელი თურქეთის რესპუბლიკა) და სამღვდელმთავროსაც ახალციხის, ტაო-კლარჯეთისა და ლაზეთის ეპარქია ეწოდებოდა. 2007 წლიდან ლაზეთის მხარე შეუერთდა ბათუმ-ქობულეთის ეპარქიას. დღეისათვის სამღვდელმთავრო ახალციხის რაიონის გარდა ნომინალურად აერთიანებს უძველეს ქართულ პროვინციებს, ტაოს, კლარჯეთს, შავშეთს, ერუშეთს, არტაანს და კოლას, რომლებიც ამჟამად საქართველოს სახელმწიფო საზღვრებს მიღმაა მოქცეული. ეპარქიაში გაერთიანებულია საქართველოს ეკლესიის ისტორიული საეპისკოსოები: აწყურის, ანჩის, ბანას, წურწყაბის, ერუშეთის, ტბეთის, ახიზის, იშხნის და წუნდის. მის ტერიტორიაზე თავმოყრილია ქართული ხუროთმოძღვრების უნიკალური ძეგლები და ქართული მწიგნობრობის განთქმული ცენტრები – ოშკი, ანჩა, ხახული, ოპიზა, შატბერდი, ზარზმა, ვარძია, ოთხთა, ხანცთა, საფარა და სხვ. ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქიას აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება ახალქალაქისა და კუმურდოს, ბორჯომისა და ბაკურიანის; დასავლეთიდან _ სხალთის, ბათუმისა და ლაზეთის; ჩრდილოეთიდან _ ვანისა და ბაღდათის, ჩრდილო-დასავლეთიდან _ შემოქმედის, ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან _ მარგვეთისა და უბისის ეპარქიები, ხოლო სამხრეთის მხრიდან სახელმწიფო საზღვარი გადის თურქეთის რესპუბლიკასთან.
საისტორიო ტრადიციის თანახმად, საქართველოს ტერიტორიაზე პირველი საეპისკოპოსო კათედრა სწორედ ამ რეგიონში დაუარსებია წმიდა მოციქულ ანდრია პირველწოდებულს. მოციქულმა ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხელთუქმნელი ხატის სასწაულით ქრისტიანობაზე მოქცეულ აწყურის მკვიდრთ პირველი მაწყვერელი ეპისკოპოსიც დაუდგინა. აწყურში დაბრძანებულ წმიდა ხატს ქართველმა ერმა სიყვარულით აწყურის ღვთისმშობელი უწოდა. ქართულ საისტორიო წყაროებში მრავალი ცნობაა აწყურის ღვთისმშობლის მიერ აღსრულებულ სასწაულთა შესახებ.
ახალციხის ეპარქიის ტერიტორია ქართველთა ძირძველი სამკვიდროა და ბიბლიური ნოეს ძის _ იაფეტის შთამომავლის, მცხეთოსის შვილის, ოძრახოსის სამკვიდრებელი იყო. „…შემდგომად მცხეთოს… ძესა თვისსა ოძრახოს მისცა ტაშისკარს ზეითი და მტკურის დასავლეთი, ვიდრე ზღუამდე, საზღვრამდე ქართლოსისა, რომელ არიან აწ სამცხე, გურია, ლიგანი, შავშეთი, არტანუჯი, ფანასკეტი, ოლთისი და ტაო…“. ოძრახოს სამკვიდრო მამულს _ ოძრხეს, რომელსაც მოგვიანებით სამცხე ეწოდა, და მის ერისმთავრებს ხშირად იხსენიებს „ქართლის ცხოვრება“ როგორც ქვეყნის ერთიანობის საიმედო დასაყრდენს. სახელწოდება „სამცხე“ მცხეთოსისა და მცხეთის ერთგულების გამო დარქმევია ამ მხარეს „პირველვე წოდებულს მცხეთის მორჩილებისათვის“. მეორე შეხედულების თანახმად, „ოდეს აღაშენა სუმბატ ბივრიტიანმა ციხე დემოთს, სამთა ციხეთათვის… ესე იგი არს სამციხეთა, ამით იწოდა სამცხე“-დო.
სამცხის საერისთავოს უძველესი ადმინისტრაციული ცენტრები იყო „ოძრახოს ქალაქი და ციხე“ და აწყური. რაც შეეხება ახალციხეს, ამ ქალაქის ძველი სახელწოდება ლომსია (ლომისი) ყოფილა, ახალციხის სახელწოდება კი XII საუკუნიდან იხსენიება. ახალციხე დროთა განმავლობაში სამცხის, იმავე ზემო ქართლის, მნიშვნელოვანი სავაჭრო, კულტურული და ადმინისტრაციული ცენტრი გახდა. XIII საუკუნის II ნახევარში ციხე-ქალაქი სამცხის ათაბაგ ჯაყელს ეკუთვნოდა და XVII ს-მდე ამ საგვარეულოს მფლობელობაში იყო. XVI საუკუნის პირველ ნახევარში ოსმალებმა დაიპყრეს სამცხე-საათაბაგოს დასავლეთი ნაწილი, ამავე საუკუნის მეორე ნახევარში, კერძოდ, 1578 წ. _ აღმოსავლეთი ნაწილიც. ძირძველ ქართულ მიწაზე გაბატონებულმა ოსმალებმა 1579 წელს, სულთნის ბრძანებით, სამცხე-საათაბაგოს და მისი მიმდებარე ქართული პროვინციების სხვადასხვა დროს დაპყრობილი ტერიტორიები გააერთიანეს და ერთი უმაღლესი ადმინისტრაციული სამფლობელო _ ჩილდირის, იმავე ახალციხის საფაშო ჩამოაყალიბეს. საფაშოს ცენტრი 1628 წლიდან ქალაქი ახალციხე გახდა. XVII-XVIII საუკუნეებში ნირშეცვლილი ქალაქი მაჰმადიანთა ძირითადი დასაყრდენი იყო. ამ პერიოდში ახალციხე ლეკი ფეოდალებისა და სხვათა, მათ შორის გადაგვარებულ ქართველთა, მიერ გატაცებული და ტყვედ ჩავარდნილი ქრისტიანების ვაჭრობის ბუდედ იქცა.
სამცხე (მოგვიანებით, XIV-XVII სს-ის 20-იან წლებამდე, სამცხე-საათაბაგო), ტაო-კლარჯეთი და ლაზეთი ოდითგანვე საქართველოს მთლიანობისა და სახელმწიფოებრიობის მტკიცე დასაყრდენს წარმოადგენდა. ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების შემდეგ ეს კუთხე საქართველოს მძლავრ საქრისტიანო-კულტურულ ცენტრად ჩამოყალიბდა. საეკლესიო ტრადიციის თანახმად, ამ მხარეში სამჯერ შემოვიდნენ მოციქულები. IV საუკუნის დასაწყისში ჯავახეთში, ფარავნის ტბის მიდამოებში შემოსულმა წმიდა ნინომ ქადაგებით ჩამოიარა ჯავახეთი, სამცხე და ამის შემდეგ შემოვიდა შიდა ქართლსა და მცხეთაში. მეფე მირიანის მოქცევის შემდეგ საბერძნეთში ეკლესიათა მშენებლების ჩამოსაყვანად წასულმა იოანე ეპისკოპოსმა გზად ეს მხარე გაიარა. უკან დაბრუნებულებმა, საქართველოში პირველად, ამ მხარეში _ ერუშეთსა და წუნდაში _ ჩაუყარეს საფუძველი ეკლესიათა მშენებლობას. მაცხოვრის ამქვეყნიურ ცხოვრებასთან დაკავშირებული დიდი სიწმიდეებიც აქვე დატოვეს: ფერხთა ფიცარი _ ერუშეთში, სამსჭვალი კი _ წუნდაში. საქართველოს ეკლესიის ადმინისტრაციული ორგანიზაციის შემდეგ სამცხე მცხეთის მთავარეპისკოპოსის იურისდიქციაში შედიოდა. წმიდა ვახტანგ გორგასლის საეკლესიო რეფორმამდე მცხეთის საყდარს უშუალოდ სამცხის ტერიტორიაზე არსებულ ეპარქიათაგან ერუშეთი ექვემდებარებოდა. რეფორმის გატარების შემდეგ, ოსმალთა დაპყრობამდე, მარტო სამცხე-საათაბაგოში 13 ეპისკოპოსი მოიხსენიება: მაწყვერელი, კუმურდოელი, იშხნელი, ანჩელი, მტბევარი, წურწყაბელი, ერუშნელი, ვალაშკერტელი, ანელი, კარელი, ბანელი, დადეშნელი, არზრუმელი. მის მიმდებარე ისტორიულ ქართულ პროვინციებში _ ტაო-კლარჯეთსა და ლაზეთში სხვადასხვა დროს დაფუძნებულ ეპარქიათა რიცხვი სამ ათეულამდე აღწევდა, ხოლო მძლავრ სამონასტრო კერების რაოდენობა მეტად დიდი იყო: თუხარისი, იშხანი, პარხალი, ანჩა, ბანა, ანი, კლარჯეთი, არტანუჯი, ოპიზა, ტბეთი, ხანძთა, სპერი, თორთომი, დადაშენი, ტაოსკარი, ოლთისი, ფანასკერტი და სხვა მრავალი.
საქართველოს უძველესი ქრისტიანული კერა მომხდურთაგან მრავალგზის განადგურებულა. VII ს-ში არაბთა პირველ შემოსევებს გადარჩენილი სამცხე VIII საუკუნეში, 735 წელს მურვან ყრუმ მოაოხრა და ხელში ჩაიგდო ზემო ქართლის ერთი ნაწილი, მტკვრის ხეობა. ქვეყნის ძნელბედობის ჟამს ეს მხარე გამოვიდა საქართველოს აღორძინებისა და სახელმწიფოებრივი სიმტკიცის საფუძვლის ჩამყრელად. არაბთაგან გაპარტახებული ქვეყნის აღდგენა წმიდა მამა გრიგოლ ხანძთელმა ტაო-კლარჯეთისა და მისი მიმდებარე სამცხის სანახებიდან დაიწყო. საქართველოს ერთიანი სახელმწიფოებრიობის იდეასაც ამ მხარეში ჩაეყარა საფუძველი. ბაგრატ III სწორედ აქედან იწყებს ურთიერთდაპირისპირებულ სამეფო-სამთავროთა გაერთიანებას, რომელიც სრულყო წმიდა მეფე დავით აღმაშენებელმა. ამ კუთხისთვის და მთელი საქართველოსთვის გარეშე მტრის მძლავრობაზე არანაკლები ზიანი ერთმორწმუნეობის ნიღბით მოყვრად მოსული მტრის უკეთურ ქმედებასაც გამოუწვევია. XI ს-ის 40-50-იან წლებში ბიზანტიელთა `მშვიდობისმყოფელი~ მისიის შემდეგ სამცხე მომძლავრებულ და ქვეყნის ერთიანობის მოწინააღმდეგე კლდეკარის ერისთავს, ლიპარიტ ბაღვაშს ემორჩილებოდა. ლიპარიტის მძლავრობისაგან თავმობეზრებულმა დიდებულებმა სულა კალმახელის ხელმძღვანელობით თავგასული ერისთავი შეიპყრეს და მეფე ბაგრატ IV-ს (1027-72 წწ.) ჩააბარეს. მეფის ხელისუფლებისაგან დაწინაურებული ერთგული ფეოდალის, სულა კალმახელისგან იღებს სათავეს სამცხის მთავართა _ ჯაყელ-ციხისჯვარელთა ფეოდალური სახლი. თათარ-მონღოლთაგან საქართველოს დაპყრობის შემდეგ, XIII საუკუნეში, ეს მხარეც მათი გავლენის ქვეშ აღმოჩნდა, 1266 წელს კი სამცხის სამთავრომ თათარ-მონღოლთაგან შეუვალობა მოიპოვა და საქართველოს სახელმწიფოს გამოეყო. სარგის ჯაყელის სამფლობელო _ სამცხე ამიერიდან ყაენის სახასო მამულად აღირიცხა და `ხასინჯუს~ სისტემით, უშუალოდ მონღოლთა ყაენს დაექვემდებარა. ჯაყელებმა ძველი ქართული სამოხელეო წოდებანი შეინარჩუნეს. სარგისი კვლავ სამცხის სპასალარად იწოდებოდა, ხოლო მისი მემკვიდრე ბექა _ მანდატურთუხუცესად.
XII საუკუნის 80-იან წლებში სამცხის სამთავროს ფარგლებში ტაო, შავშეთი, კლარჯეთი, კოლა, არტაანი, კარნიფორი, აჭარა, „კარნი ქვეყანა“ (ყარსის რეგიონი) და სპერი შედიოდა. მისი საზღვრები ტაშისკარიდან არზრუმამდე და შავ ზღვამდე ვრცელდებოდა. სამთავროს ძირითადი რეზიდენცია ქ. ახალციხე იყო. 1334 წლიდან _ გიორგი V ბრწყინვალის სახელმწიფოებრივი პოლიტიკის შედეგად, საქართველოსგან ფაქტობრივად გათიშული სამცხე საქართველოს ერთიან სახელმწიფოებრიობას უსისხლოდ შემოუერთდა. ამავე ხანიდან, ადრინდელი სამცხის სამთავროს გაზრდისა და გაფართოების საფუძველზე (სამცხის გამგებლებს ერისთავობასთან ერთად მინიჭებული ჰქონდათ სპასალარობაც), წარმოიქმნა სამცხე-საათაბაგოს მძლავრი სამთავრო. თემურლენგის ურდოებმა ივანე ათაბაგის დროს (1391-1444 წწ.) სამცხე-საათაბაგო რამდენჯერმე აიკლეს. მტერთაგან იავარქმნილი სამთავროს აღორძინების შემდეგ, სეპარატისტულად განწყობილმა ყვარყვარე II ათაბაგმა (1451-1498 წწ.) ენერგიული ბრძოლა დაიწყო სამთავროს დამოუკიდებელ პოლიტიკურ ერთეულად გამოყოფისათვის. მან დამოუკიდებელ სამთავროდ ჩამოაყალიბა ჯაყელთა სამფლობელო, რომლის ტერიტორია ბორჯომის ხეობიდან ჭოროხის ხეობასა და არზრუმის მხარემდე აღწევდა. ადმინისტრაციული ცენტრი კვლავ ახალციხე იყო. სამცხის დამოუკიდებელ სამთავროდ ჩამოყალიბების შემდეგ ამ მხარის საეკლესიო ცენტრი აწყური გახდა. ყვარყვარემ შეძლო მიემხრო სამცხის სამღვდელოების მაღალი წარმომადგენლებიც და მათი მეშვეობით სამცხე, მცირე დროით, საქართველოს ეკლესიურადაც ჩამოაშორა. იგი თვითონ ნიშნავდა სამცხის ეპისკოპოსებს და მცხეთაში კათოლიკოს-პატრიარქთან საკურთხევლად აღარ უშვებდა. კათოლიკოსს კი სამცხეში კუთვნილი ვარძიის მონასტერი და სამწყსოს ტერიტორია წაართვა. ადგილობრივ ეკლესიებში შეწყდა წირვა-ლოცვის დროს სრულიად საქართველოს მეფისა და კათოლიკოს-პატრიარქის მოხსენიება. აღზევებულ მაწყვერელს სამცხის ყველა სამღვდელმთავრო კათედრა ემორჩილებოდა. სამცხის საზღვრებს მიღმა, საქართველოს დასავლეთ და სამხრეთის მიმართულებით, მაწყვერელის გავლენა ვრცელდებოდა ხონის, შემოქმედის, ჯუმათის, ახიზის, დადაშენის, წყაროსთავის სამღვდელმთავროთა ტერიტორიებზეც. საქართველოს იმჟამინდელი კათოლიკოს-პატრიარქის, დავითის (1445/47-1459 წწ.) აქტიურობამ აღკვეთა მთავართა მიერ ეკლესიის წიაღში შემოტანილი სეპარატისტული ზრახვანი. სამცხეში მოსულმა პატრიარქმა საფარის მონასტერში შეაჩვენა განდგომილი სამღვდელოება. სამცხის სასულიერო იერარქიამ (მაწყვერელმა, ანჩელმა, კუმურდოელმა და სხვა მღვდელმთავრებმა, ვარძიისა და საფარის მონასტრების წინამძღვრებმა) სასჯელის ახსნისა და შენდობის მისაღებად მცხეთაში მეფისა და პატრიარქის წინაშე ერთგულების წერილობითი ფიცი გააფორმეს.
XVI ს-ში ყვარყვარეს მემკვიდრემ მზეჭაბუკ ათაბაგმა (1500-1515 წწ.) ისარგებლა ქართლის სამეფოს გართულებული მდგომარეობით და სამცხე-საათაბაგოს ეკლესია განაშორა ქართლის ეკლესიას. მან, საქართველოში ჩამოსული ანტიოქიის პატრიარქის _ დოსითეოზის მეოხებით, მოახერხა აწყურის საყდრის „განმთავრება“. დოსითეოზმა მაწყვერლად ტრაპიზონელი ბერძენი _ სვიმეონი აკურთხა და სამცხის ეკლესიის მართვა მას ჩააბარა. XVI საუკუნეშივე, 1518 წელს, ყვარყვარე ათაბაგმა, ქაიხოსროს ძემ და მზეჭაბუკის ძმისწულმა, სამცხის ეკლესია კვლავ ქართლის კათოლიკოსს დაუმორჩილა და ის საეპისკოპოსოები, რომლებიც მზეჭაბუკმა „უკუიჭირნა“, ყვარყვარემ მცხეთას დაუმტკიცა.
XVI საუკუნის ბოლოს, 1578 წ. სამცხე ოსმალთა ხელში გადავიდა, ხოლო საეკლესიო ცენტრი, ქ. აწყური ახალციხის საფაშოს სანჯაყის ცენტრი გახდა. აქედან მოკიდებული, აწყურის ციხე, რომელიც ოსმალებმა დამატებით გაამაგრეს, მძლავრ ციტადელად იქცა, ხოლო კათედრალი დაუძლურდა და მისი მღვდელმთავარი ხონთქარზე დამოკიდებული შეიქნა. ამრიგად, XVI ს-ის შუა წლებიდან XVII ს-ის შუა წლებამდე, თანმიმდევრული ბრძოლის შედეგად ოსმალებმა მთელი სამცხე-საათაბაგო დაიპყრეს და ამით საქართველოს გარშემო მტრული გარემოცვის რკალიც შეიკრა. სამცხე-საათაბაგოს გამოხსნისათვის ბრძოლიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია XVIII ს-ის მეორე ნახევარი. ქართლისა და კახეთის სამეფოების შეერთების შემდეგ ერეკლე მეფემ, 1770 წელს, ასპინძასთან მოპოვებული ბრწყინვალე გამარჯვების მიუხედავად, სამცხე ვერ შემოიერთა.
ოსმალები განსაკუთრებით შეურიგებელ ბრძოლას აწარმოებდნენ მართლმადიდებლურ ქრისტიანობასთან და XVI-XVII სს-ის მიჯნაზე ამ მხარის სამღვდელმთავრო კათედრები ეტაპობრივად დახურეს. XVII ს-ის უკანასკნელ მეოთხედში, 1687 წ. იშხნის უძველესი საეპისკოპოსოს მწყემსმთავარი იძულებული გახდა, მიეტოვებინა კათედრა და დავით გარეჯის ძმობას შეჰკედლებოდა. იშხანი, IX ს-ის შუა წლებში ბაგრატ I კურაპალატის ინიციატივით დაარსებული საეპისკოპოსო კათედრა იყო, რომლის პირველი ეპისკოპოსი გრიგოლ ხანძთელის თანამოღვაწე საბა იშხნელი გახდა. ეპარქია თორთომსა და პარხალს მოიცავდა: „აქ იჯდა ეპისკოპოზი, მწყემსი ისპირისა, თორთომისა, ბაიბერდისა, ვიდრე ტრაპიზონის მთამდე“. XVII საუკუნის ბოლო წლებში ვახტანგ გორგასლის დაარსებულ ერუშეთის სამღვდელმთავროს ეპისკოპოსი დიონისე ლარაძე, რომელიც იყო „მწყემსი ბოცოს წყლისა და ახალციხის წყლის სამხრეთისა, ვიდრე მტკურამდე, და ერუშეთისა, და არსიანის მთამდე (არტაანი)“, იძულებული გახდა, შიდა ქართლში _ რუისში გადმოსულიყო. სამცხის მფლობელ ჯაყელთა საძვალე _ საფარა, რომლის დაფუძნება X ს. მიეკუთვნება, ოსმალებმა ჩაიგდეს ხელში და აქაური მღვდელმთავარი _ ეპისკოპოსი გედეონ საფარელი XVII საუკუნის 30-იან წლებში იძულებული გახდა, ტბეთში გადახვეწილიყო და იქაური კათედრა ჩაებარებინა. X ს-ში დაარსებულ ტბეთის საეპისკოპოსო კათედრა მოიცავდა: „ანაკერტს ზეითისა, სრულიად შავშეთისა და არტანუჯისა…“ მხარეს. გედეონ საფარელყოფილი _ მტბევარი XVII ს-ის 50-იან წლებში ოსმალთა ძალადობისგან იძულებული გახდა, აქაური კათედრაც დაეტოვებინა და აწყურში გადასულიყო. აქ იგი მაწყვერელი მღვდელმთავარი გახდა. მოციქულთა მიერ დაფუძნებული აწყურის უძველესი ეკლესია, რომელიც ვახტანგ გორგასლის საეკლესიო რეფორმის დროს სამღვდელმთავრო კათედრად ჩამოყალიბდა, XVII საუკუნის II ნახევარში ოსმალებმა დაიკავეს და გედეონ საფარელ-მტბევარყოფილი აიძულეს აქედანაც გადახვეწილიყო. XIX ს-ის დასაწყისში ახალციხის ეპისკოპოსი ეგნატე სიკვდილით დასაჯა სელიმ ხიმშიაშვილმა. XVIII ს-ში მთელ სამცხე-ჯავახეთში მხოლოდ ერთი მართლმადიდებლური საეპისკოპოსო არსებობდა, რომელიც იმავე საუკუნის 60-იან წლებში გაუქმდა. ბოლო მღვდელმთავარი ერთდროულად იყო მაწყვერელ-საფარელ-იშხნელ-მტბევარი ეპისკოპოსი გიორგი, რომელიც იძულებული გამხდარა მართლმადიდებლობა უარეყო და კათოლიკობა მიეღო. ამ აქტით თურქ მოხელეთაგან მისი დევნა შეწყდა, მაგრამ სამაგიეროდ გაკათოლიკებულ ეპისკოპოსს დევნა ეჩმიაძინის პატრიარქმა დაუწყო. სომეხ პატრიარქს თურქეთში შემავალი კავკასიის ქრისტიანების მესვეურობის უფლება სულთნისგან ჰქონდა მოპოვებული. ამ დროს მართლმადიდებელი მესხეთის მოსახლეობის მასობრივი გამაჰმადიანების, გაკათოლიკების, გაგრიგორიანელობის იძულებითი და ენერგიული პროცესი მიმდინარეობდა.
ეპარქიების გაუქმების შემდეგ, ახალციხეში, რაბათში ოსმალთა ბატონობის დროს ფუნქციონირებდა ერთადერთი, წმიდა მარინეს სახელობის ეკლესია, სადაც ღვთისმსახურება ქართულ ენაზე სრულდებოდა.
მაჰმადიანური სარწმუნოების გავრცელების მიუხედავად, მთელ მესხეთში ქართული ენა მოსახლეობის ურთიერთობის ძირითად ენად ითვლებოდა, თუმცა მეტყველებაში თანდათან თურქულიც იჭრებოდა. თურქული ენის მასობრივი გავრცელებისთვის XVIII ს-ის II ნახევარში და XIX ს-ის დასაწყისში მთელი რიგი ღონისძიებები განხორციელდა. ქართველების საბოლოო განადგურებისათვის სამცხე-ჯავახეთში მასობრივად ჩაასახლეს მეჯოგე-მომთაბარე ქურთთა და ყაზახ-ბორჩალოდან გადმოსული მომთაბარე ყარაფაფახელთა (თარაქამა) ტომები და სხვები.
სამცხე_ჯავახეთიდან შემორჩენილი ქართველების გასახლება განსაკუთრებით XIX საუკუნის 30-იან წლებიდან _ ადრიანოპოლის ზავის შემდეგ გაძლიერდა. ოსმალები რუსეთთან მოსალოდნელი კავშირის შიშით აიძულებდნენ მართლმადიდებელ ქართველებს, შეეცვალათ სარწმუნოება, რუსები კი მამაპაპეული ადგილებიდან მიერეკებოდნენ ეთნიკურ ქართველებს მაჰმადიანობის გამო ოსმალეთთან მოსალოდნელი კავშირის აღდგენის შიშით. XIX ს-ის 30-40-იან წლებში სამცხე-ჯავახეთიდან ქართველ მაჰმადიანთა გასახლება და მათ მაგიერ ბერძნების, სომხებისა და რუს სექტანტთა ჩამოსახლება ცარიზმის კოლონიური პოლიტიკის გამოვლინება იყო, რაც ხალხების აღრევას, ეროვნული თვითშეგნების ჩაკვლას, სახაზინო მიწების ფონდის გაზრდასა და ჩვენი ქვეყნისთვის სხვა არასასურველ მიზნებს ისახავდა. მესხეთის ქართულ მოსახლეობას 1828 წელს რუსეთთან შეერთებამ არ მოუტანა მოსალოდნელი თავისუფლება. იმჟამინდელი მესხეთის მოსახლეობის დიდი ნაწილი შეგნებულად ამბობდა უარს მაჰმადიანობაზე და დედაეკლესიის წიაღში ითხოვდა დაბრუნებას. რუსეთი კი მათ აიძულებდა ოსმალეთში გადახვეწას, სანაცვლოდ დიდი რაოდენობით ჩამოჰყავდა ყარსიდან და არზრუმიდან მონოფიზიტი სომხები, ასევე რუსი და უკრაინელი სექტანტები _ დუხობორები, მალაკნები, რასკოლნიკები და სხვა. ამ დროისათვის საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია გაუქმებული იყო. მას ჩამორთმეული ჰქონდა საეკლესიო მმართველობის უფლება და დროის უკუღმართობის გამო სარწმუნოებაშეცვლილ თანამოძმისადმი თანადგომის გამოხატვასაც კი ვეღარ ბედავდა.
1917 წელს, საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, განახლებული ბათუმ-შემოქმედის ეპარქიის იურისდიქცია მთელ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიას მოიცავდა, საქართველოს სახელმწიფოში შემავალს (გურია, აჭარა) და ისტორიულსაც (შავშეთი, კლარჯეთი, ტაო, ჭანეთი…). ამგვარი მდგომარეობა 1953 წლის ივლისამდე გაგრძელდა, სანამ სსრკ-ის იმჟამინდელი ხელისუფლება თურქეთის სახელმწიფოს პრეტენზიებს არ დააკმაყოფილებდა და ბათუმ-შემოქმედის ეპარქიას სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილს მოაკვეცდა. ამის შემდეგ ძირძველი ქართული პროვინციები ნომინალურადაც კი განაშორეს საქართველოს ეკლესიის ერთიან ორგანიზმს. 20-იანი წლებიდან, გასაგებ მიზეზთა გამო, მთელი 70 წლის მანძილზე ქრისტიანული საეკლესიო ცხოვრება მეტად მძიმე წნეხის ქვეშ იყო მოქცეული. მხოლოდ 70-იანი წლების ბოლოს, უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ილია II-ის ძალისხმევით ამ მხარეშიც გაიზარდა მღვდელმსახურთა რიცხვი. ამავე პერიოდს უკავშირდება სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიის აღდგენა, რომელიც იმჟამად ქვეყნის სახელმწიფო საზღვრებში მოქცეულ თითქმის მთელ სამხრეთ საქართველოს მოიცავდა (1917-1978 წ.წ. ეს მხარე ახალქალაქის და ნინოწმინდის რ-ნებით შედიოდა აწყურის, 1979-1980 წ.წ. – ახალციხის, 1980-1981 წ.წ. – სამცხე-ჯავახეთის, 1981-1995 წ.წ. – ახალციხისა და სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიებში).
1978 წელს, ახლადაღდგენილი სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიის მღვდელმთავრად ეპისკოპოსი ამბროსი ქათამაძე დაინიშნა, შემდეგ ეპარქიას მწყსიდა ეპისკოპოსი ანანია ჯაფარიძე, 1992 წლიდან კი _ ეპისკოპოსი სერგი ჩეკურიშვილი. აღნიშნული სახელწოდება ეპარქიამ 1995 წლის აპრილამდე შეინარჩუნა. შემდეგ სამცხე-ჯავახეთის საეპარქიოს საკმაოდ ვრცელი ტერიტორია გაიყო და მისგან ჩამოყალიბდა ახალციხისა და ბორჯომ-ახალქალაქის ორი ეპარქია. ამის შემდეგ, 1997 წლის ნოემბრამდე ახალციხის სამღვდელმთავროს მართავდა მანამდე სამცხე-ჯავახეთის ეპისკოპოსი სერგი ჩეკურიშვილი, 1997 წლის ნოემბრიდან 1998 წლის ნოემბრამდე _ ეპისკოპოსი ნიკოლოზ ფაჩუაშვილი. 1998 წლის ნოემბრიდან ეპარქიის მმართველი მღვდელმთავარია მიტროპოლიტი თეოდორე ჭუაძე.
2002 წლის 17 ოქტომბერს, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდის განჩინებით ახალციხის ეპარქიას ნომინალურად დაუქვემდებარეს უძველესი ქართული მხარეები: ტაო, კლარჯეთი, ლაზეთი. ეპარქიასაც შესაბამისად ახალციხის, ტაო-კლარჯეთისა და ლაზეთის სამღვდელმთავრო ეწოდა. სახელწოდებაშეცვლილი ეპარქიის მმართველ მღვდელმთავრად ახალციხელი ეპისკოპოსი თეოდორე იქნა დატოვებული. 2007 წლიდან ლაზეთის მხარე შეუერთდა ბათუმ-ქობულეთის ეპარქიას.
ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქია განსაკუთრებული სირთულეებით ხასიათდება. საუკუნეთა წინათ დაწყებულ მართლმადიდებელ ქართველთა შევიწროების გამო, ამჟამად ეპარქიაში ეთნიკური წონასწორობა ქართველთა საზიანოდ არის დარღვეული, რამაც, ბუნებრივია, არამართლმადიდებელთა რიცხვი გაზარდა. ძველი დროის ქართველ ბერ-მონოზონთა მიერ აშენებული უძველესი ქართული ეკლესია-მონასტრები არაქართველმა მოსახლეობამ მიისაკუთრა. მიუხედავად ამისა, მაღალყოვლადუსამღვდელოეს ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთისა მიტროპოლიტ თეოდორეს ძალისხმევით საფარის წმინდა საბა განწმენდილის მამათა მონასტრის ტერიტორიაზე მოქმედებს წმიდა გრიგოლ ხანძთელის სახელობის ახალციხის სასულიერო სემინარია, ეპარქიის ოთხ ათეულამდე ეკლესია-მონასტერში კი ქართულად აღევლინება საღმრთო წირვა-ლოცვა.
ისტორიულად, საქართველოს უძველეს საქრისტიანო მხარეში, სამცხე_საათაბაგოსა და ტაო-კლარჯეთში საუკუნეთა განმავლობაში მრავალი წმიდანი, ქვეყნისა და ეკლესიის გამორჩეული დიდი მოღვაწე გაბრწყინებულა: წმიდა დიდი მამა გრიგოლ ხანძთელი და მისი ძმობა, ღირსი ეფრემ დიდი მაწყვერელი, ღირსი გიორგი მაწყვერელი, ღირსი მამა სერაპიონ ზარზმელი, კათოლიკოსი წმიდა არსენ დიდი _ საფარელი, ღირსი საბიანე სამცხის იღუმენია, წმიდა მოწამე შალვა ახალციხელი და სხვა.
ამ მხარეში, კერძოდ, აწყურში, წმიდა მოციქულმა ანდრიამ დააარსა პირველი ქრისტიანული საეპისკოპოსო კათედრა, დაუდგინა ეპისკოპოსი და საქართველოს ტერიტორიაზე პირველი ეკლესიაც აქვე აშენდა. მოციქულთა გარდა აქ გზად ქადაგებით გაიარა მოციქულთასწორმა წმიდა დედა ნინომ.
აწყურში საუკუნეთა განმავლობაში დავანებული იყო ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხელთუქმნელი სასწაულთმოქმედი ხატი, რომლის მეოხებითაც აღსრულებული მრავალი სასწაულის შესახებ `ქართლის ცხოვრებასა~ და სხვა წერილობით ძეგლებში არის უწყებული..
ამჟამად, საფარის წმიდა საბა განწმენდილის სახელობის მამათა მონასტრის ტერიტორიაზე მოქმედებს წმიდა გრიგოლ ხანცთელის სახელობის ახალციხის სასულიერო სემინარია.
ახალციხის, ტაო-კლარჯეთისა და ლაზეთის ეპარქიაში
მოქმედი ეკლესია-მონასტრები:
ახალციხის წმიდა მარინეს საკათედრო ტაძარი
ახალციხის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესია მღვდელმთავრის რეზიდენციაში
მუსხის ყოვლადწმიდა სამების ეკლესია
ჭობარეთის მაცხოვრის ამაღლების ეკლესია
ვალეს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის შობის ეკლესია
უდეს ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესია
უდეს წმიდა ნინოს ეკლესია
ივლიტას ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ეკლესია
აწყურის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესია
საყუნეთის წმიდა გიორგის ეკლესია
ზველის წმიდა გიორგის ეკლესია
ბოლაჯურის წმიდა გიორგის ეკლესია
ხერთვისის წმიდა გიორგის ეკლესია
საროს წმიდა გიორგის ეკლესია
ასპინძის წმიდა გიორგის ეკლესია
ადიგენის წმიდა თამარ მეფის ეკლესია
ვალეს წმიდა ევსტათი მცხეთელის ეკლესია
ვალეს წმიდა იოანე ნათლისმცემლის ეკლესია
აბასთუმნის წმიდა ალექსანდრე ნეველის ეკლესია.
მონასტრები:
ვარძიის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების მამათა მონასტერი
ჭულევის წმიდა გიორგის მამათა მონასტერი
საფარის წმიდა საბა განწმენდილის მამათა მონასტერი
ზარზმის წმიდა სერაპიონ ზარზმელის მამათა მონასტერი
აბასთუმნის წმიდა გიორგის მამათა მონასტერი
ახალციხის წმიდა მარინეს დედათა მონასტერი
აბასთუმნის წმიდა პანტელეიმონ მკურნალის დედათა მონასტერი
ზედა ვარძიის ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის მიძინების დედათა მონასტერი.
მშენებარე ტაძრები:
ახალციხის მაცხოვრის ამაღლების ტაძარი
კლდის წმიდა გიორგის ტაძარი
წნისის წმიდა ნიკოლოზის ტაძარი,