ახალქალაქისა და კუმურდოს ეპარქია
ეპარქიისმმართველი
ახალქალაქისა და კუმურდოს ეპარქია სამხრეთ საქართველოში, ზემო ქართლის ტერიტორიაზე მდებარეობს. იგი მოიცავს სამცხისა და ზემო ჯავახეთის სანახებს. სამღვდელმთავროს აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება დმანისის და მანგლის-წალკის, დასავლეთიდან _ ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის, ჩრდილოეთიდან _ ბორჯომისა და ბაკურიანის ეპარქიები, სამხრეთის მხრიდან იგი თურქეთისა და სომხეთის რესპუბლიკების სახელმწიფო საზღვარს ემიჯნება.
ჯავახეთი, როგორც სახელმწიფოებრივი ნიშნის მქონე ქვეყანა, ჯერ კიდევ ქრისტესშობამდე, VIII ს-ის ლურსმულ წერილობით ძეგლებში იხსენიება. ურარტუს მეფე არგიშთი I-ის ძვ. წ. 785 წლით დათარიღებულ წარწერაში დიაოხი ტაოსთან არის გაიგივებული, ზაბახა _ ჯავახეთთან, ვიტეროხი _ ოძრახესთან, ხოლო ქათარზა _ გოდერძის სახელწოდებასთან. ლეონტი მროველი „ქართლის ცხოვრებაში“ გვაუწყებს, რომ ნოეს ძის _ იაფეტის შთამომავალმა მცხეთოსმა სამკვიდრო მამული თავის გამორჩეულ შვილს „ჯავახოსს მისცა, ფარავნითგან ვიდრე თავადმდე მტკურისა“. ვახუშტის ცნობით: „…ამის მიერ ეწოდა ამ ადგილებთა ჯავახეთი. და არიან ამა ადგილთა ჯავახეთი, არტანი, ერუშეთი, კოლა და მტკვრის აღმოსავლეთი“.
უძველესი დროიდან ჯავახეთი ქართლის სამეფოს ერთ-ერთი მძლავრი საერისთავო იყო, რომლის ცენტრი „მტკიცედ მოზღუდვილი ციხე-ქალაქი წუნდა, აღაშენა ჯავახოს, მცხეთოსის ძემან“. წუნდის საერისთავოში ჯავახეთი მუდმივად და უცვლელად გაერთიანებული არ ყოფილა.
ისტორიულად ჯავახეთი იყოფოდა ზემო და ქვემო ჯავახეთად. XI ს-დან ზემო ჯავახეთის პოლიტიკურ-ეკონომიკური ცენტრი _ წუნდა შეცვალა ახალქალაქმა, ხოლო ქვემო ჯავახეთის (მტკვრის მარცხენა მხარე) ცენტრი ხდება თმოგვი. X ს-ში ახალქალაქი ეკუთვნოდათ თორელებს. XII ს-დან ჯავახეთის ადმინისტრაციულ საზღვრებში შედიოდა აგრეთვე პალაკაციო და სამცხის ნაწილი. XV ს-ში კი ჯავახეთი სამცხე-საათაბაგოს სამთავროს ეკუთვნოდა. დროის მდინარებამ ახალქალაქსა და მთელ ამ რეგიონს მრავალი განსაცდელი დაატეხა თავს. არაბთა მიერ VII ს. დაპყრობილ ქართლის მხარეთა შორის, სამცხე, შავშეთი, კლარჯეთი, არტაანი და ჯავახეთიც აღმოჩნდა. არაბთა ბატონობის მიუხედავად, ჯავახეთში VII-VIII სს-ებში ძველ საეკლესიო ცენტრების გვერდით აშენდა კვარშას, სირგვის, საროს, ალანძას, ხვილიშასა და სხვა ეკლესიები, რომლებიც ქართული კლასიკური საეკლესიო ხუროთმოძღვრების ტრადიციებს აგრძელებენ.
ჯავახეთის ხელიდან-ხელში გადასვლა ქვეყნისათვის მისი უდიდესი მნიშვნელობით, ხელსაყრელი მდებარეობითა და ამ მხარეში გამავალი უმნიშვნელოვანესი გზებით იყო განპირობებული. ჯავახეთი შემაერთებელი რგოლი იყო საქართველოს აღმოსავლეთ, სამხრეთ და დასავლეთ ნაწილებისა. ამ მხარის მფლობელს დანარჩენი საქართველოს ყველა კუთხისკენ მიუწვდებოდა ხელი.
XI ს-ში გიორგი I-ის (1014-1027) წინააღმდეგ დაწყებული ბრძოლის დროს კეისარმა ააოხრა ოლთისი, კოლა, არტაანი, „ასწყვიტა ქვეყანა ჯავახეთისა“, მივიდა თრიალეთს და უკანა გზაზე „უბოროტესადრე შურისგებით მოაოხრა ჯავახეთი და არტაანი“. ხოლო ბაგრატ IV-ის (1027-1072) გამეფების მეორე წელს კონსტანტინე კეისრის გაგზავნილმა პარკიმოზმა „მოაოხრა იგივე ქუეყანანი“; მხოლოდ გიორგი II-ის (1072-1089) დროს დაიბრუნეს ქართველებმა ბიზანტიელთაგან „წაღებული“ ციხეები. XI ს-ში ეს კუთხე ალფ არსლანის ურდოებმა ააოხრეს. ჯავახეთმა მტერთაგან დიდი ზიანი განიცადა, მაგრამ დავით აღმაშენებელმა და დემეტრე მეფემ კვლავ ააღორძინეს თურქთაგან განადგურებული ქვეყანა.
მეფისა და სამეფო კარის ჯავახეთისადმი განსაკუთრებულ დამოკიდებულებას ლაშა-გიორგის სახელზე მოჭრილი ფულის წარწერა წარმოაჩენს: „გიორგი მეფე თამარის ძე ჯავახთუფალი“.
XIII ს-ში მონღოლთაგან აოხრებული ქვეყანა დამპყრობლებმა დუმნებად დაყვეს, თუმცა ჯავახეთს კვლავ თორელები განაგებდნენ. XV ს-დან კი ჯავახეთი ჯაყელებმა დაიმორჩილეს. იგი ამიერიდან საუფლისწულო მამულად აღარ იხსენიება და სამცხე-საათაბაგოს შემადგენლობაში ითვლება. XVI საუკუნის 30-იან წლებში, 1535 წ. „ლუარსაბ მეფემან დაიპყრო ჯავახეთი და კერძონი მისნი“, ხოლო 1545 წ. ოსმალეთთან იმერეთის მეფის ბაგრატ III-ისა და ქართლის მეფის, ლუარსაბ I-ის გაერთიანებული ლაშქარი თურქების წინააღმდეგ ომში, სოხოისტას ბრძოლაში, დამარცხდა და სამცხე-საათაბაგო ოსმალთა ხელში აღმოჩნდა. ოსმალებმა ეს მხარე ქაიხოსრო ათაბაგს გადასცეს, რადგან მან მორჩილება აღუთქვა თურქებს. ამის შემდეგ იწყება ამ კუთხის გამაჰმადიანებისა და თურქთაგან მისი სრული დაპყრობის აქტიური პროცესი.
ამრიგად, XV-XVI სს. სამცხე-საათაბაგო მეტად რთულ პოლიტიკურ პირობებში მოექცა. იგი ხანგრძლივი ბრძოლის ასპარეზად გადაიქცა. მის დასაპყრობად იბრძოდნენ ირანი, ოსმალეთი, ქართლისა და იმერეთის მეფეები. 1578 წელს ძირძველი ქართული მხარე უთანასწორო ბრძოლაში ოსმალეთმა დაიმორჩილა.
XVII ს. პირველ ნახევარში საათაბაგოს შემცირებული ტერიტორია მხოლოდ სამცხითა და აჭარით შემოიფარგლებოდა. მისი დანარჩენი ნაწილი ოსმალებს ეჭირათ. გამაჰმადიანებული ფეოდალები ათაბაგს აღარ ემორჩილებოდნენ და ისიც დასაყრდენ ძალას გამაჰმადიანებითა და ფაშას თანამდებობის მიღებით ოსმალეთში ეძებდა. 1625 წ. ბექა ათაბაგმა მაჰმადიანობა მიიღო და თავისი ათაბაგობა სულთანს დაამტკიცებინა. ამის შემდეგ ძველ სამცხე-საათაბაგოს ტერიტორიას ოსმალებმა ახალციხის ანუ ჩილდირის საფაშო უწოდეს და XVIII საუკუნის ბოლომდე ფაშებად ათაბაგის სახლის წევრები ინიშნებოდნენ.
ქრისტიანულ ეკლესიასა და სამღვდელოებას მოაკლდა ათაბაგისა და დიდგვაროვანი ფეოდალების მფარველობა, შემცირდა მრევლი და შემოსავალი. ოსმალთაგან დაიწყო ეკლესია-მონასტრების მეჩეთებად გადაკეთება, სამღვდელოების დევნა, საეპისკოპოსოების თანდათანობითი შემცირება და მოსპობაც. დიდგვაროვანთა ოჯახები, რომლებმაც მაჰმადიანობა არ მიიღეს და ოსმალეთის ბატონობას ეწინააღმდეგებოდნენ, იძულებულნი იყვნენ სამცხიდან საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში გახიზნულიყვნენ. დარჩენილ ქრისტიან ქართველებს კი, იძულების წესით, ამაჰმადიანებდნენ. მაჰმადიანობასთან ერთად ვრცელდებოდა ოსმალური ენა, ზნე-ჩვეულებანი, სამართალი, მწერლობა და ქართველებისათვის არატრადიციული ცხოვრების წესი და კულტურა. ზემო ქართლი, საქართველოს სახელმწიფოებრიობის უძველესი დასაყრდენი და ერთ-ერთი საფუძველი მომხდურთა ძალმომრეობით თანდათანობით მოექცა ოსმალეთის პოლიტიკურ-კულტურულ და ეკონომიური გავლენის ქვეშ, მოწყდა საქართველოს ტერიტორიულადაც და ქვეყნის ძლიერების განმსაზღვრელი მხარე მთლიანად გამაჰმადიანდა. აქაურმა ქართულმა მოსახლეობამ ოსმალეთის მკაცრი რეჟიმის გავლენით დაკარგა ეროვნული და ქრისტიანული თვითშეგნება. XVIII ს. მეორე ნახევარში, მეფე ერეკლე II-ის მცდელობისა და გარკვეული საომარი წარმატებების მიუხედავად, მთელი ეს მხარე, რუსეთთან შეერთებამდე, ოსმალეთის ხელში იყო. რუსეთ-ოსმალეთის (1828-1829) ომისა და ადრიანოპოლის 1829 წლის საზავო ხელშეკრულების შემდეგ, რუსეთის გამგებლობაში გადასული ისტორიული სამცხე-ჯავახეთი და მთელი ეს მხარე უკეთეს მდგომარეობაში არ აღმოჩნდა. იძულებით გამაჰმადიანებული აქაური მკვიდრი ქართველი მოსახლეობის დიდი ნაწილი მეფის რუსეთის უხეში პოლიტიკის წყალობით, ასევე იძულებით, ოსმალეთში გადაასახლეს. მუჰაჯირობა განსაკუთრებით ჯავახეთისა და ახალციხის ქართველ მაჰმადიანებს შეეხო. ეთნიკურ ქართველთაგან ფაქტობრივად დაცარიელებულ უძველეს ქართულ მიწებზე პასკევიჩმა არზრუმიდან და ყარსიდან 100 000 ლტოლვილი სომეხი ჩამოასახლა, ხოლო ამ უკანასკნელთ იმპერატორმა ნიკოლოზ I-მა საცხოვრებელი პირობების გასაუმჯობესებლად, იმჟამად ძალზე დიდი თანხა, 1 მილიონი მანეთი უწყალობა. აქ რუსეთის სხვადასხვა გუბერნიიდან გადმოასახლეს აგრეთვე სხვადასხვა სექტის მიმდევრები.
მრავალი გაჭირვების მიუხედავად, ჯავახეთისა და ახალციხის ოლქში მართლმადიდებელმა ქართველებმა ფარულად მაინც შეინახეს მშობლიური აღმსარებლობა. უძველეს ქრისტიანულ კერაზე _ ჯავახეთში, სადაც დაირწა ქრისტიანული საქართველოს აკვანი, დროის უკუღმართობის გამო, მხოლოდ რამდენიმე სოფელში: ბარალეთში, საროში, ვარევანში, ვარგავში, თოკში, კოთელიაში, აზავრეთში, ბალანთაში, ჭირახულაში, პრტენაში, ჩუნჩხაში, მურჯახეთში, ქილდაში, გოგაშენში და აფნიაში იყო შემორჩენილი მართლმადიდებელ ქართველთა საცხოვრისი.
ეს კუთხე თავიდანვე იმ გზასაყარზე აღმოჩნდა, საიდანაც ქრისტიანობა შემოვიდა საქართველოში. წმიდა მოციქულთა ქადაგების შემდეგ ამ მხარეში პირველქრისტიანთა თემები აღმოცენდა. მოგვიანებით, IV ს. დასაწყისში, ქართველთა განმანათლებელმა წმიდა ნინომ საქართველოში შემოსვლისას გზად აქ გამოიარა. „მოვიდა ჯავახეთს ტბასა ფანავარსა ზედა“ და მწყემსთაგან აქვე შეიტყო მცხეთის ადგილმდებარეობაც „გარდამდინარე ამის ტბისა მიმდინარეობს ქალაქსა მცხეთას“. ფარავნის ტბასთან ჩათვლემილ წმინდანს უფლის ანგელოზმა „ჩუენებასა შინა მოსცა წიგნი, რომელსა შინა იყვნენ ათი ესე სიტყვანი“_ ქართველთა მოსაქცევად ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის განსაკუთრებული მზრუნველობის დასტური და ღვთის ყოვლისმომცველი კეთილი ნების განცხადება. ქართლის პირველი ეპისკოპოსის, იოანეს, ხელმძღვანელობით კონსტანტინე იმპერატორთან მიმავალმა მეფე მირიანის ელჩობამ გზად აქ გაიარა და უკან დაბრუნებულებმა საბერძნეთიდან წამოღებული დიდი სიწმიდე _ მაცხოვრის სამსჭვალი _ ჯავახეთში, კერძოდ ზემო ჯავახეთის იმჟამინდელ ადმინისტრაციულ ცენტრში _ წუნდაში, მშენებარე ეკლესიაში დატოვეს. წუნდა ზემო ჯავახეთის საეკლესიო ცენტრიც გახდა. საერისთავოში ვახტანგ გორგასლის საეკლესიო რეფორმის პერიოდში რამდენიმე სამღვდელმთავრო კათედრა ჩამოყალიბდა, რომელთაგან უპირატესობა კუმურდოს საეპისკოპოსოს ჰქონდა. ისტორიულად ზემო ჯავახეთი სწორედ კუმურდოს საეპისკოპოსოს სახელითაა ცნობილი. ეს საეპისკოპოსო V-VI საუკუნეთა მიჯნაზე იწყებს აღზევებას და 506 წლის დვინის საეკლესიო კრების ხელმომწერ ეპისკოპოსთა შორის კუმურდოელი იოსებიც იხსენიება. კუმურდოს ეპარქიის დაწინაურებამდე, გაცილებით ადრე, ამ ტერიტორიაზე თავდაპირველად წუნდისა და წყაროსთავის საეპისკოპოსოები არსებობდა. წმიდა მეფე ვახტანგმა უძველეს ქრისტიანულ კერაზე თორმეტ ეპისკოპოსთაგან „დასუა ერთი ეპისკოპოსად ჯავახეთს, წუნდას“.
ზემო ჯავახეთის საერისთავოს ადმინისტრაციული ცენტრიდან _ წუნდიდან ტერიტორიულად ძალიან ახლოს მდებარეობს კუმურდო. მოღწეულ წყაროთა თანახმად, მეფე ლეონ III-ის დროს ეპისკოპოსმა იოანე კუმურდოელმა აქ არსებული ეკლესიების ადგილას კუმურდოს საკათედრო ტაძარი ააგო, მაგრამ ეს ფაქტი კუმურდოს საეპისკოპოსოს დაარსების მიმანიშნებელი არ არის. მისი ისტორია გაცილებით ადრე იწყება. კუმურდოს საეპისკოპოსოს ისტორიას, უმთავრესად, ტაძრის წარწერები გვამცნობს. წუნდასა და წყაროსთავის კათედრათა გვერდით კუმურდოს საეპისკოპოსოს არსებობა საეჭვოდ არის მიჩნეული. შესაძლოა წუნდის საეპისკოპოსო კათედრის საფუძველზე, მისი დამცრობის შემდეგ, იწყება კუმურდოს საეპისკოპოსოს აღზევება ან წუნდის საეპისკოპოსო, შესაძლოა, თავიდანვე კუმურდოსაც გულისხმობდა. ვახუშტის მიხედვით კი, „წუნდას ზეით, ხრამის თავს, მინდორზედ, სამხრით კერძოდ, არს კუმურდოს ეკლესია, …რომელი აღაშენეს კოსტანტინეს მოგზავნილთა ჟამსა მირიანისასა. იჯდა ეპისკოპოზი, მწყემსი სრულიად ჯავახეთისა, ხერთვისს ზეითისა“. ამდენად, ვახუშტის ცნობით, კონსტანტინეს წარმოგზავნილ მშენებლებს კუმურდოში აუგიათ ტაძარი, რომელიც მერე ჯავახეთის საეპისკოპოსოდ ქცეულა, „მოქცევაჲ ქართლისაჲც“ და ზოგიერთი სხვა ძეგლი პირველ ეკლესიათა მშენებლობისას წუნდას არ ახსენებენ. შესაძლოა, ამანაც გამოიწვია წუნდისა და კუმურდოს საეპისკოპოსოთა იდენტურობის ან წუნდის საფუძველზე კუმურდოს აღზევების შესახებ ვერსიები. თუმცა, საისტორიო ტრადიცია კუმურდოს საეპისკოპოსოს, როგორც საქართველოს ერთ-ერთ უძველეს ეპარქიას და ზემო ჯავახეთის მომცველ ტერიტორიას, დაუეჭვებელ ფაქტად მიიჩნევს.
კუმურდოს ეპარქიის სამწყსო „ხერთვისის ზეით სულ ჯავახეთი, ხავეთამდი“ (მტკვრის ხეობის გასწვრივ) ვრცელდებოდა. ამიტომაც მიჩნეულია, რომ „კუმურდოელი… ზემო ჯავახეთის მწყემსი იყო“ (ი. დოლიძე). საქართველოს ერთიანობის ხანის საეკლესიო იერარქიაში კუმურდოელ მღვდელმთავარს მაღალი მდგომარეობა ეკავა. „განგება დარბაზობისას“ მიხედვით, მას ოცდათხუთმეტ მღვდელმთავარს შორის მერვე ადგილი ჰქონდა მიკუთვნებული ქიზიყელის შემდეგ. მეფეთა კურთხევის დროს, „რაჟამს იკურთხოს მეფე და დაჯდეს ტახტსა ზედა“, კუმურდოელს მეფის მარცხნივ ჭყონდიდელისა და ქიზიყელის შემდეგ მეოთხე ადგილი ჰქონდა განკუთვნილი. კუმურდოელი მღვდელმთავრის აღზევების მიმანიშნებელია ისიც, რომ უკვე XII-XIII საუკუნეებიდან მანგლისის, თბილისის, ალავერდის, მაწყვერელის, ბოდბელისა და რუსთველის მსგავსად ისიც მთავარეპისკოპოსის მაღალ სამღვდელმთავრო პატივშია.
ტრადიციულად საეპისკოპოსო ტერიტორიათა საზღვრები მტკიცედ იყო განსაზღვრული და დროის ცვალებადობის მიუხედავად, ნაკლებად იცვლებოდა, მაგრამ „სრულიად ჯავახეთის მწყემსად“ კუმურდოელი მღვდელმთავარი ბოლომდე არ დარჩენილა. მისი საგამგებლოს ნაწილი მოგვიანებით წყაროსთავის ეპარქიის შემადგენლობაში შესულა. საკუთრივ კუმურდოს ეპარქიის საზღვრები უკვე XVI საუკუნის დასაწყისში მხოლოდ „ხერთვისის ზეით ხავეთამდი“ ვრცელდებოდა და მისი იურისდიქცია მკაცრად განისაზღვრებოდა ზემო ჯავახეთით.
გამაჰმადიანების გზაზე შემდგარ სამცხე-საათაბაგოში ქრისტიანული ღვთისმსახურება თანდათან მოიშალა. შაჰ-თამაზის მესამე ლაშქრობის დროს, 1522 წელს, კუმურდოს საკათედრო ტაძარი მთლიანად გაიძარცვა და განადგურდა. XVIII ს. შუა წლებში კი „უმეტესადრე მოოხრდებოდნენ ეკლესიანი… მოისპოდნენ ეპისკოპოსნი, თუ სადმე იყო და მონაზონნი და მწყემსნი და შეიქმნა სრულიად მაჰმადიანობა და აღშენდებოდიან მეჩეთნი“, ქრისტიანობა ძირფესვიანად აღმოიფხვრა. ერთადერთი ბოლო საეპისკოპოსო მთელ სამცხე-ჯავახეთში, რომელიც რამდენიმე სამღვდელმთავრო კათედრას ითავსებდა, 1763 წ. ბოლოს გაუქმდა. მართლმადიდებლების გარდა ნებისმიერ აღმსარებლობის ადამიანს შეეძლო ამ მხარეში ცხოვრება. არც რუსეთის შემოსვლის შემდგომი პერიოდი გამოირჩევა ქართველთათვის სასიკეთო ცვლილებებით. იძულებით გამაჰმადიანებული ეთნიკური ქართველების გასახლებამ და ამ მხარეში უცხო ეროვნების ხალხის ჩამოსახლებამ მთლიანად შეცვალა საუკუნეთა მანძილზე ჩამოყალიბებული ეთნოფსიქოლოგიური კლიმატი. 1917 წ. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის მიუხედავად, ქართველთაგან და მართლმადიდებელთაგან დაცლილ ზემო ჯავახეთში ტრადიციული ეკლესიური ცხოვრების განახლება თითქმის შეუძლებელი იყო. მხოლოდ 1978 წელს უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, ილია II-ის ძალისხმევით გახდა შესაძლებელი საქართველოს უძველეს საქრისტიანო კერაზე _ სამცხე-საათაბაგოსა და ჯავახეთის ტერიტორიაზე მართლმადიდებელი ეპარქიის დაარსება. 1978 წელს აღდგენილ სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიის შემადგენლობაში შედიოდა ისტორიული ზემო ჯავახეთი _ ძველი კუმურდოს ეპარქია. დღეს კუმურდო ძალიან დიდი სოფელია. ის დასახლებულია სომხებით, ქართველები იქ აღარ ცხოვრებენ. მთლიანად ჯავახეთში ქართველები მოსახლეობის მხოლოდ ერთ პროცენტს შეადგენენ. ჯავახეთის რაიონული ცენტრის, ახალქალაქის 14000-იან მოსახლეობაში 30 ოჯახია ქართული, 30-იც შერეული, დანარჩენი კი სომხები არიან.
ჯავახეთის დღეისათვის შემორჩენილი ქართულმოსახლეობიანი სოფლებია: კოთელია, ჩუნჩხა, პტენა, სადაც შუა საუკუნეების ტაძრებია. სამწუხაროდ, ეს ტაძრები საუკუნეების განმავლობაში მოუვლელი იყო. დღეს აქ წირვა-ლოცვა ეპიზოდურ ხასიათს ატარებს და მაშინ აღესრულება, როცა წმიდა ნინოს გზის გავლისას მოილოცავენ ამ ადგილებს.
90-იან წლებში საქართველოს ეკლესიის ეპარქიათა აღდგენისა და განახლების შესაბამისად, 1995 წელს აღდგა ისტორიული კუმურდოს ეპარქიის უშუალო მემკვიდრე ბორჯომ-ახალქალაქის ეპარქიის სახელწოდებით. ეპარქიის მღვდელმთავრად 1995 წლის 20 აპრილს, დიდ ხუთშაბათს, მირონის კურთხევისას, სვეტიცხოვლის დიდ საკათედრო ტაძარში ხელდასხმულ იქნა სერაფიმე ჯოჯუა.
2002 წლის 17 ოქტომბერს, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდის კრების განჩინებით, ბორჯომისა და ახალქალაქის ეპარქიის განვრცობილი ტერიტორიის საფუძველზე ჩამოყალიბდა ორი სამღვდელმთავრო სამწყსო: _ ბორჯომ-ბაკურიანის და ახალქალაქ-კუმურდოს ეპარქიები. ახალქალაქისა და კუმურდოს ეპარქიის მწყემსმთავრად დაადგინეს მანამდე ცაგერისა და სვანეთის მთავარეპისკოპოსი ნიკოლოზ ფაჩუაშვილი.
ეპარქიისმმართველი
ახალქალაქისა და კუმურდოს ეპარქია სამხრეთ საქართველოში, ზემო ქართლის ტერიტორიაზე მდებარეობს. იგი მოიცავს სამცხისა და ზემო ჯავახეთის სანახებს. სამღვდელმთავროს აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება დმანისის და მანგლის-წალკის, დასავლეთიდან _ ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის, ჩრდილოეთიდან _ ბორჯომისა და ბაკურიანის ეპარქიები, სამხრეთის მხრიდან იგი თურქეთისა და სომხეთის რესპუბლიკების სახელმწიფო საზღვარს ემიჯნება.
ჯავახეთი, როგორც სახელმწიფოებრივი ნიშნის მქონე ქვეყანა, ჯერ კიდევ ქრისტესშობამდე, VIII ს-ის ლურსმულ წერილობით ძეგლებში იხსენიება. ურარტუს მეფე არგიშთი I-ის ძვ. წ. 785 წლით დათარიღებულ წარწერაში დიაოხი ტაოსთან არის გაიგივებული, ზაბახა _ ჯავახეთთან, ვიტეროხი _ ოძრახესთან, ხოლო ქათარზა _ გოდერძის სახელწოდებასთან. ლეონტი მროველი „ქართლის ცხოვრებაში“ გვაუწყებს, რომ ნოეს ძის _ იაფეტის შთამომავალმა მცხეთოსმა სამკვიდრო მამული თავის გამორჩეულ შვილს „ჯავახოსს მისცა, ფარავნითგან ვიდრე თავადმდე მტკურისა“. ვახუშტის ცნობით: „…ამის მიერ ეწოდა ამ ადგილებთა ჯავახეთი. და არიან ამა ადგილთა ჯავახეთი, არტანი, ერუშეთი, კოლა და მტკვრის აღმოსავლეთი“.
უძველესი დროიდან ჯავახეთი ქართლის სამეფოს ერთ-ერთი მძლავრი საერისთავო იყო, რომლის ცენტრი „მტკიცედ მოზღუდვილი ციხე-ქალაქი წუნდა, აღაშენა ჯავახოს, მცხეთოსის ძემან“. წუნდის საერისთავოში ჯავახეთი მუდმივად და უცვლელად გაერთიანებული არ ყოფილა.
ისტორიულად ჯავახეთი იყოფოდა ზემო და ქვემო ჯავახეთად. XI ს-დან ზემო ჯავახეთის პოლიტიკურ-ეკონომიკური ცენტრი _ წუნდა შეცვალა ახალქალაქმა, ხოლო ქვემო ჯავახეთის (მტკვრის მარცხენა მხარე) ცენტრი ხდება თმოგვი. X ს-ში ახალქალაქი ეკუთვნოდათ თორელებს. XII ს-დან ჯავახეთის ადმინისტრაციულ საზღვრებში შედიოდა აგრეთვე პალაკაციო და სამცხის ნაწილი. XV ს-ში კი ჯავახეთი სამცხე-საათაბაგოს სამთავროს ეკუთვნოდა. დროის მდინარებამ ახალქალაქსა და მთელ ამ რეგიონს მრავალი განსაცდელი დაატეხა თავს. არაბთა მიერ VII ს. დაპყრობილ ქართლის მხარეთა შორის, სამცხე, შავშეთი, კლარჯეთი, არტაანი და ჯავახეთიც აღმოჩნდა. არაბთა ბატონობის მიუხედავად, ჯავახეთში VII-VIII სს-ებში ძველ საეკლესიო ცენტრების გვერდით აშენდა კვარშას, სირგვის, საროს, ალანძას, ხვილიშასა და სხვა ეკლესიები, რომლებიც ქართული კლასიკური საეკლესიო ხუროთმოძღვრების ტრადიციებს აგრძელებენ.
ჯავახეთის ხელიდან-ხელში გადასვლა ქვეყნისათვის მისი უდიდესი მნიშვნელობით, ხელსაყრელი მდებარეობითა და ამ მხარეში გამავალი უმნიშვნელოვანესი გზებით იყო განპირობებული. ჯავახეთი შემაერთებელი რგოლი იყო საქართველოს აღმოსავლეთ, სამხრეთ და დასავლეთ ნაწილებისა. ამ მხარის მფლობელს დანარჩენი საქართველოს ყველა კუთხისკენ მიუწვდებოდა ხელი.
XI ს-ში გიორგი I-ის (1014-1027) წინააღმდეგ დაწყებული ბრძოლის დროს კეისარმა ააოხრა ოლთისი, კოლა, არტაანი, „ასწყვიტა ქვეყანა ჯავახეთისა“, მივიდა თრიალეთს და უკანა გზაზე „უბოროტესადრე შურისგებით მოაოხრა ჯავახეთი და არტაანი“. ხოლო ბაგრატ IV-ის (1027-1072) გამეფების მეორე წელს კონსტანტინე კეისრის გაგზავნილმა პარკიმოზმა „მოაოხრა იგივე ქუეყანანი“; მხოლოდ გიორგი II-ის (1072-1089) დროს დაიბრუნეს ქართველებმა ბიზანტიელთაგან „წაღებული“ ციხეები. XI ს-ში ეს კუთხე ალფ არსლანის ურდოებმა ააოხრეს. ჯავახეთმა მტერთაგან დიდი ზიანი განიცადა, მაგრამ დავით აღმაშენებელმა და დემეტრე მეფემ კვლავ ააღორძინეს თურქთაგან განადგურებული ქვეყანა.
მეფისა და სამეფო კარის ჯავახეთისადმი განსაკუთრებულ დამოკიდებულებას ლაშა-გიორგის სახელზე მოჭრილი ფულის წარწერა წარმოაჩენს: „გიორგი მეფე თამარის ძე ჯავახთუფალი“.
XIII ს-ში მონღოლთაგან აოხრებული ქვეყანა დამპყრობლებმა დუმნებად დაყვეს, თუმცა ჯავახეთს კვლავ თორელები განაგებდნენ. XV ს-დან კი ჯავახეთი ჯაყელებმა დაიმორჩილეს. იგი ამიერიდან საუფლისწულო მამულად აღარ იხსენიება და სამცხე-საათაბაგოს შემადგენლობაში ითვლება. XVI საუკუნის 30-იან წლებში, 1535 წ. „ლუარსაბ მეფემან დაიპყრო ჯავახეთი და კერძონი მისნი“, ხოლო 1545 წ. ოსმალეთთან იმერეთის მეფის ბაგრატ III-ისა და ქართლის მეფის, ლუარსაბ I-ის გაერთიანებული ლაშქარი თურქების წინააღმდეგ ომში, სოხოისტას ბრძოლაში, დამარცხდა და სამცხე-საათაბაგო ოსმალთა ხელში აღმოჩნდა. ოსმალებმა ეს მხარე ქაიხოსრო ათაბაგს გადასცეს, რადგან მან მორჩილება აღუთქვა თურქებს. ამის შემდეგ იწყება ამ კუთხის გამაჰმადიანებისა და თურქთაგან მისი სრული დაპყრობის აქტიური პროცესი.
ამრიგად, XV-XVI სს. სამცხე-საათაბაგო მეტად რთულ პოლიტიკურ პირობებში მოექცა. იგი ხანგრძლივი ბრძოლის ასპარეზად გადაიქცა. მის დასაპყრობად იბრძოდნენ ირანი, ოსმალეთი, ქართლისა და იმერეთის მეფეები. 1578 წელს ძირძველი ქართული მხარე უთანასწორო ბრძოლაში ოსმალეთმა დაიმორჩილა.
XVII ს. პირველ ნახევარში საათაბაგოს შემცირებული ტერიტორია მხოლოდ სამცხითა და აჭარით შემოიფარგლებოდა. მისი დანარჩენი ნაწილი ოსმალებს ეჭირათ. გამაჰმადიანებული ფეოდალები ათაბაგს აღარ ემორჩილებოდნენ და ისიც დასაყრდენ ძალას გამაჰმადიანებითა და ფაშას თანამდებობის მიღებით ოსმალეთში ეძებდა. 1625 წ. ბექა ათაბაგმა მაჰმადიანობა მიიღო და თავისი ათაბაგობა სულთანს დაამტკიცებინა. ამის შემდეგ ძველ სამცხე-საათაბაგოს ტერიტორიას ოსმალებმა ახალციხის ანუ ჩილდირის საფაშო უწოდეს და XVIII საუკუნის ბოლომდე ფაშებად ათაბაგის სახლის წევრები ინიშნებოდნენ.
ქრისტიანულ ეკლესიასა და სამღვდელოებას მოაკლდა ათაბაგისა და დიდგვაროვანი ფეოდალების მფარველობა, შემცირდა მრევლი და შემოსავალი. ოსმალთაგან დაიწყო ეკლესია-მონასტრების მეჩეთებად გადაკეთება, სამღვდელოების დევნა, საეპისკოპოსოების თანდათანობითი შემცირება და მოსპობაც. დიდგვაროვანთა ოჯახები, რომლებმაც მაჰმადიანობა არ მიიღეს და ოსმალეთის ბატონობას ეწინააღმდეგებოდნენ, იძულებულნი იყვნენ სამცხიდან საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში გახიზნულიყვნენ. დარჩენილ ქრისტიან ქართველებს კი, იძულების წესით, ამაჰმადიანებდნენ. მაჰმადიანობასთან ერთად ვრცელდებოდა ოსმალური ენა, ზნე-ჩვეულებანი, სამართალი, მწერლობა და ქართველებისათვის არატრადიციული ცხოვრების წესი და კულტურა. ზემო ქართლი, საქართველოს სახელმწიფოებრიობის უძველესი დასაყრდენი და ერთ-ერთი საფუძველი მომხდურთა ძალმომრეობით თანდათანობით მოექცა ოსმალეთის პოლიტიკურ-კულტურულ და ეკონომიური გავლენის ქვეშ, მოწყდა საქართველოს ტერიტორიულადაც და ქვეყნის ძლიერების განმსაზღვრელი მხარე მთლიანად გამაჰმადიანდა. აქაურმა ქართულმა მოსახლეობამ ოსმალეთის მკაცრი რეჟიმის გავლენით დაკარგა ეროვნული და ქრისტიანული თვითშეგნება. XVIII ს. მეორე ნახევარში, მეფე ერეკლე II-ის მცდელობისა და გარკვეული საომარი წარმატებების მიუხედავად, მთელი ეს მხარე, რუსეთთან შეერთებამდე, ოსმალეთის ხელში იყო. რუსეთ-ოსმალეთის (1828-1829) ომისა და ადრიანოპოლის 1829 წლის საზავო ხელშეკრულების შემდეგ, რუსეთის გამგებლობაში გადასული ისტორიული სამცხე-ჯავახეთი და მთელი ეს მხარე უკეთეს მდგომარეობაში არ აღმოჩნდა. იძულებით გამაჰმადიანებული აქაური მკვიდრი ქართველი მოსახლეობის დიდი ნაწილი მეფის რუსეთის უხეში პოლიტიკის წყალობით, ასევე იძულებით, ოსმალეთში გადაასახლეს. მუჰაჯირობა განსაკუთრებით ჯავახეთისა და ახალციხის ქართველ მაჰმადიანებს შეეხო. ეთნიკურ ქართველთაგან ფაქტობრივად დაცარიელებულ უძველეს ქართულ მიწებზე პასკევიჩმა არზრუმიდან და ყარსიდან 100 000 ლტოლვილი სომეხი ჩამოასახლა, ხოლო ამ უკანასკნელთ იმპერატორმა ნიკოლოზ I-მა საცხოვრებელი პირობების გასაუმჯობესებლად, იმჟამად ძალზე დიდი თანხა, 1 მილიონი მანეთი უწყალობა. აქ რუსეთის სხვადასხვა გუბერნიიდან გადმოასახლეს აგრეთვე სხვადასხვა სექტის მიმდევრები.
მრავალი გაჭირვების მიუხედავად, ჯავახეთისა და ახალციხის ოლქში მართლმადიდებელმა ქართველებმა ფარულად მაინც შეინახეს მშობლიური აღმსარებლობა. უძველეს ქრისტიანულ კერაზე _ ჯავახეთში, სადაც დაირწა ქრისტიანული საქართველოს აკვანი, დროის უკუღმართობის გამო, მხოლოდ რამდენიმე სოფელში: ბარალეთში, საროში, ვარევანში, ვარგავში, თოკში, კოთელიაში, აზავრეთში, ბალანთაში, ჭირახულაში, პრტენაში, ჩუნჩხაში, მურჯახეთში, ქილდაში, გოგაშენში და აფნიაში იყო შემორჩენილი მართლმადიდებელ ქართველთა საცხოვრისი.
ეს კუთხე თავიდანვე იმ გზასაყარზე აღმოჩნდა, საიდანაც ქრისტიანობა შემოვიდა საქართველოში. წმიდა მოციქულთა ქადაგების შემდეგ ამ მხარეში პირველქრისტიანთა თემები აღმოცენდა. მოგვიანებით, IV ს. დასაწყისში, ქართველთა განმანათლებელმა წმიდა ნინომ საქართველოში შემოსვლისას გზად აქ გამოიარა. „მოვიდა ჯავახეთს ტბასა ფანავარსა ზედა“ და მწყემსთაგან აქვე შეიტყო მცხეთის ადგილმდებარეობაც „გარდამდინარე ამის ტბისა მიმდინარეობს ქალაქსა მცხეთას“. ფარავნის ტბასთან ჩათვლემილ წმინდანს უფლის ანგელოზმა „ჩუენებასა შინა მოსცა წიგნი, რომელსა შინა იყვნენ ათი ესე სიტყვანი“_ ქართველთა მოსაქცევად ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის განსაკუთრებული მზრუნველობის დასტური და ღვთის ყოვლისმომცველი კეთილი ნების განცხადება. ქართლის პირველი ეპისკოპოსის, იოანეს, ხელმძღვანელობით კონსტანტინე იმპერატორთან მიმავალმა მეფე მირიანის ელჩობამ გზად აქ გაიარა და უკან დაბრუნებულებმა საბერძნეთიდან წამოღებული დიდი სიწმიდე _ მაცხოვრის სამსჭვალი _ ჯავახეთში, კერძოდ ზემო ჯავახეთის იმჟამინდელ ადმინისტრაციულ ცენტრში _ წუნდაში, მშენებარე ეკლესიაში დატოვეს. წუნდა ზემო ჯავახეთის საეკლესიო ცენტრიც გახდა. საერისთავოში ვახტანგ გორგასლის საეკლესიო რეფორმის პერიოდში რამდენიმე სამღვდელმთავრო კათედრა ჩამოყალიბდა, რომელთაგან უპირატესობა კუმურდოს საეპისკოპოსოს ჰქონდა. ისტორიულად ზემო ჯავახეთი სწორედ კუმურდოს საეპისკოპოსოს სახელითაა ცნობილი. ეს საეპისკოპოსო V-VI საუკუნეთა მიჯნაზე იწყებს აღზევებას და 506 წლის დვინის საეკლესიო კრების ხელმომწერ ეპისკოპოსთა შორის კუმურდოელი იოსებიც იხსენიება. კუმურდოს ეპარქიის დაწინაურებამდე, გაცილებით ადრე, ამ ტერიტორიაზე თავდაპირველად წუნდისა და წყაროსთავის საეპისკოპოსოები არსებობდა. წმიდა მეფე ვახტანგმა უძველეს ქრისტიანულ კერაზე თორმეტ ეპისკოპოსთაგან „დასუა ერთი ეპისკოპოსად ჯავახეთს, წუნდას“.
ზემო ჯავახეთის საერისთავოს ადმინისტრაციული ცენტრიდან _ წუნდიდან ტერიტორიულად ძალიან ახლოს მდებარეობს კუმურდო. მოღწეულ წყაროთა თანახმად, მეფე ლეონ III-ის დროს ეპისკოპოსმა იოანე კუმურდოელმა აქ არსებული ეკლესიების ადგილას კუმურდოს საკათედრო ტაძარი ააგო, მაგრამ ეს ფაქტი კუმურდოს საეპისკოპოსოს დაარსების მიმანიშნებელი არ არის. მისი ისტორია გაცილებით ადრე იწყება. კუმურდოს საეპისკოპოსოს ისტორიას, უმთავრესად, ტაძრის წარწერები გვამცნობს. წუნდასა და წყაროსთავის კათედრათა გვერდით კუმურდოს საეპისკოპოსოს არსებობა საეჭვოდ არის მიჩნეული. შესაძლოა წუნდის საეპისკოპოსო კათედრის საფუძველზე, მისი დამცრობის შემდეგ, იწყება კუმურდოს საეპისკოპოსოს აღზევება ან წუნდის საეპისკოპოსო, შესაძლოა, თავიდანვე კუმურდოსაც გულისხმობდა. ვახუშტის მიხედვით კი, „წუნდას ზეით, ხრამის თავს, მინდორზედ, სამხრით კერძოდ, არს კუმურდოს ეკლესია, …რომელი აღაშენეს კოსტანტინეს მოგზავნილთა ჟამსა მირიანისასა. იჯდა ეპისკოპოზი, მწყემსი სრულიად ჯავახეთისა, ხერთვისს ზეითისა“. ამდენად, ვახუშტის ცნობით, კონსტანტინეს წარმოგზავნილ მშენებლებს კუმურდოში აუგიათ ტაძარი, რომელიც მერე ჯავახეთის საეპისკოპოსოდ ქცეულა, „მოქცევაჲ ქართლისაჲც“ და ზოგიერთი სხვა ძეგლი პირველ ეკლესიათა მშენებლობისას წუნდას არ ახსენებენ. შესაძლოა, ამანაც გამოიწვია წუნდისა და კუმურდოს საეპისკოპოსოთა იდენტურობის ან წუნდის საფუძველზე კუმურდოს აღზევების შესახებ ვერსიები. თუმცა, საისტორიო ტრადიცია კუმურდოს საეპისკოპოსოს, როგორც საქართველოს ერთ-ერთ უძველეს ეპარქიას და ზემო ჯავახეთის მომცველ ტერიტორიას, დაუეჭვებელ ფაქტად მიიჩნევს.
კუმურდოს ეპარქიის სამწყსო „ხერთვისის ზეით სულ ჯავახეთი, ხავეთამდი“ (მტკვრის ხეობის გასწვრივ) ვრცელდებოდა. ამიტომაც მიჩნეულია, რომ „კუმურდოელი… ზემო ჯავახეთის მწყემსი იყო“ (ი. დოლიძე). საქართველოს ერთიანობის ხანის საეკლესიო იერარქიაში კუმურდოელ მღვდელმთავარს მაღალი მდგომარეობა ეკავა. „განგება დარბაზობისას“ მიხედვით, მას ოცდათხუთმეტ მღვდელმთავარს შორის მერვე ადგილი ჰქონდა მიკუთვნებული ქიზიყელის შემდეგ. მეფეთა კურთხევის დროს, „რაჟამს იკურთხოს მეფე და დაჯდეს ტახტსა ზედა“, კუმურდოელს მეფის მარცხნივ ჭყონდიდელისა და ქიზიყელის შემდეგ მეოთხე ადგილი ჰქონდა განკუთვნილი. კუმურდოელი მღვდელმთავრის აღზევების მიმანიშნებელია ისიც, რომ უკვე XII-XIII საუკუნეებიდან მანგლისის, თბილისის, ალავერდის, მაწყვერელის, ბოდბელისა და რუსთველის მსგავსად ისიც მთავარეპისკოპოსის მაღალ სამღვდელმთავრო პატივშია.
ტრადიციულად საეპისკოპოსო ტერიტორიათა საზღვრები მტკიცედ იყო განსაზღვრული და დროის ცვალებადობის მიუხედავად, ნაკლებად იცვლებოდა, მაგრამ „სრულიად ჯავახეთის მწყემსად“ კუმურდოელი მღვდელმთავარი ბოლომდე არ დარჩენილა. მისი საგამგებლოს ნაწილი მოგვიანებით წყაროსთავის ეპარქიის შემადგენლობაში შესულა. საკუთრივ კუმურდოს ეპარქიის საზღვრები უკვე XVI საუკუნის დასაწყისში მხოლოდ „ხერთვისის ზეით ხავეთამდი“ ვრცელდებოდა და მისი იურისდიქცია მკაცრად განისაზღვრებოდა ზემო ჯავახეთით.
გამაჰმადიანების გზაზე შემდგარ სამცხე-საათაბაგოში ქრისტიანული ღვთისმსახურება თანდათან მოიშალა. შაჰ-თამაზის მესამე ლაშქრობის დროს, 1522 წელს, კუმურდოს საკათედრო ტაძარი მთლიანად გაიძარცვა და განადგურდა. XVIII ს. შუა წლებში კი „უმეტესადრე მოოხრდებოდნენ ეკლესიანი… მოისპოდნენ ეპისკოპოსნი, თუ სადმე იყო და მონაზონნი და მწყემსნი და შეიქმნა სრულიად მაჰმადიანობა და აღშენდებოდიან მეჩეთნი“, ქრისტიანობა ძირფესვიანად აღმოიფხვრა. ერთადერთი ბოლო საეპისკოპოსო მთელ სამცხე-ჯავახეთში, რომელიც რამდენიმე სამღვდელმთავრო კათედრას ითავსებდა, 1763 წ. ბოლოს გაუქმდა. მართლმადიდებლების გარდა ნებისმიერ აღმსარებლობის ადამიანს შეეძლო ამ მხარეში ცხოვრება. არც რუსეთის შემოსვლის შემდგომი პერიოდი გამოირჩევა ქართველთათვის სასიკეთო ცვლილებებით. იძულებით გამაჰმადიანებული ეთნიკური ქართველების გასახლებამ და ამ მხარეში უცხო ეროვნების ხალხის ჩამოსახლებამ მთლიანად შეცვალა საუკუნეთა მანძილზე ჩამოყალიბებული ეთნოფსიქოლოგიური კლიმატი. 1917 წ. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის მიუხედავად, ქართველთაგან და მართლმადიდებელთაგან დაცლილ ზემო ჯავახეთში ტრადიციული ეკლესიური ცხოვრების განახლება თითქმის შეუძლებელი იყო. მხოლოდ 1978 წელს უწმიდესისა და უნეტარესის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, ილია II-ის ძალისხმევით გახდა შესაძლებელი საქართველოს უძველეს საქრისტიანო კერაზე _ სამცხე-საათაბაგოსა და ჯავახეთის ტერიტორიაზე მართლმადიდებელი ეპარქიის დაარსება. 1978 წელს აღდგენილ სამცხე-ჯავახეთის ეპარქიის შემადგენლობაში შედიოდა ისტორიული ზემო ჯავახეთი _ ძველი კუმურდოს ეპარქია. დღეს კუმურდო ძალიან დიდი სოფელია. ის დასახლებულია სომხებით, ქართველები იქ აღარ ცხოვრებენ. მთლიანად ჯავახეთში ქართველები მოსახლეობის მხოლოდ ერთ პროცენტს შეადგენენ. ჯავახეთის რაიონული ცენტრის, ახალქალაქის 14000-იან მოსახლეობაში 30 ოჯახია ქართული, 30-იც შერეული, დანარჩენი კი სომხები არიან.
ჯავახეთის დღეისათვის შემორჩენილი ქართულმოსახლეობიანი სოფლებია: კოთელია, ჩუნჩხა, პტენა, სადაც შუა საუკუნეების ტაძრებია. სამწუხაროდ, ეს ტაძრები საუკუნეების განმავლობაში მოუვლელი იყო. დღეს აქ წირვა-ლოცვა ეპიზოდურ ხასიათს ატარებს და მაშინ აღესრულება, როცა წმიდა ნინოს გზის გავლისას მოილოცავენ ამ ადგილებს.
90-იან წლებში საქართველოს ეკლესიის ეპარქიათა აღდგენისა და განახლების შესაბამისად, 1995 წელს აღდგა ისტორიული კუმურდოს ეპარქიის უშუალო მემკვიდრე ბორჯომ-ახალქალაქის ეპარქიის სახელწოდებით. ეპარქიის მღვდელმთავრად 1995 წლის 20 აპრილს, დიდ ხუთშაბათს, მირონის კურთხევისას, სვეტიცხოვლის დიდ საკათედრო ტაძარში ხელდასხმულ იქნა სერაფიმე ჯოჯუა.
2002 წლის 17 ოქტომბერს, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდის კრების განჩინებით, ბორჯომისა და ახალქალაქის ეპარქიის განვრცობილი ტერიტორიის საფუძველზე ჩამოყალიბდა ორი სამღვდელმთავრო სამწყსო: _ ბორჯომ-ბაკურიანის და ახალქალაქ-კუმურდოს ეპარქიები. ახალქალაქისა და კუმურდოს ეპარქიის მწყემსმთავრად დაადგინეს მანამდე ცაგერისა და სვანეთის მთავარეპისკოპოსი ნიკოლოზ ფაჩუაშვილი.